Wit wat je weet met het...
Leven in de paradox
Alles wat je nooit wilde weten over niet-weten
Wat is spiritueel niet-weten? Lichte inleiding in een duistere zaak. Kennismaking met wat geen kennismaking verdraagt. Knotsgekke dwaalteksten voor beginners, gevorderden en gesjeesden.
Woord: Hans van Dam
Beeld: Lucienne van Dam
Deel 11 van de Agnosereeks
Laatst bijgewerkt op zondag 14 april 2024 om 05:08
Het Witboek Niet-Weten als paperback
"Ik schrijf voor degene die, wanneer hij in mijn boek binnentreedt, erin zou vallen als in een gat, en er niet meer uit zou komen."
(Georges Bataille)
Het Witboek Niet-Weten nodigt je uit om je DenkBeelden diepgaand te onderzoeken en alles wat je niet weet te witten.
Al je vastgeroeste ideeën over jezelf, over de liefde, de dood, ethiek, God, de zin van het leven, de weg, verlichting, lijden, waarheid, de vrije wil – weg ermee.
Onder ogen zien dat je niet weet is bevrijdend.
Niet alleen voor jou maar ook voor de mensen om je heen.
Wie niet weet heeft niets meer te bewijzen of waar te maken.
Stel je dat eens voor!
Het Witboek Niet-Weten bevat alles wat je (n)ooit wilde weten over niet-weten, en meer.
Het is de eerste en de enige echte monografie over radicaal niet-weten.
In een brief van 20 oktober 1936 aan zijn dochter Scottie schrijft de Amerikaanse auteur van The Great Gatsby, F. Scott Fitzgerald:
"Als je iets te zeggen hebt, iets dat naar jouw gevoel nog door niemand echt gezegd is, moet je het zo wanhopig graag willen zeggen dat je een manier vindt die nog niemand vóór jou gevonden heeft."
('If you have anything to say, anything you feel nobody has ever said before, you have got to feel it so desperately that you will find some way to say it that nobody has ever found before.')
Dat was zo ongeveer de situatie waarin ik me bevond toen ik in het najaar van 2007 tot onweten kwam. Vanaf dat moment wist ik van binnenuit wat het inhield en hoe het voelde – niemand zou me daar ooit nog iets over wijs kunnen maken – maar ik had geen flauw benul hoe ik het aan anderen moest vertellen.
Om ideeën op te doen ging ik op zoek naar getuigenissen van mensen die hun denken op dezelfde manier onderuit hadden zien gaan als ik.
Ik zocht naar zielsverwanten, wapenbroeders, lotgenoten.
Ik zocht naar literatuur die mijn ontsteltenis verwoordde.
Ik zocht alarmerende teksten die zelfs de sufste lezer uit zijn dogmatische sluimer kunnen wekken.
Ik zocht zure teksten waarin alle waanwijsheid oplost.
Ik zocht me rot en vond – niets.
Natuurlijk was er best iets te vinden over niet-weten maar het was me allemaal te zondags, te geleerd, te gelikt.
Het was me niet bruut genoeg, niet bezeten genoeg, niet radicaal genoeg.
Auteurs rekenden wel af met andermans gedachten maar niet, echt nooit, met hun eigen.
Elke schrijver, elk geschrift, antiek, modern of postmodern, literair, wijsgerig of spiritueel, christelijk, joods, islamitisch, boeddhistisch, taoïstisch of non-dualistisch, had zijn heilige der heiligen.
Bovendien wou ik het niet-weten helemaal niet beschreven zien, daar is geen kunst aan. Ik wou het voor mijn ogen zien gebeuren. Het weten zou je al lezende spontaan moeten vergaan.
Uiteindelijk ben ik zelf maar aan de slag gegaan. Of mijn dwaalteksten iemand uit zijn dogmatische sluimer kunnen wekken weet ik niet, maar ik heb mijn best gedaan en met een beetje geluk zie je hier beschreven wat je zelf al ondervindt of voorvoelt.
Of met een beetje pech, want als je denken zichzelf werkelijk helemaal buitenspel heeft gedacht mag je blij zijn als je nog iets te doen vindt. Al is het maar woorden vermoorden of het ontwoorden verwoorden. Zodat je fijn met taal kan spelen in plaats van te rouwen over verloren illusies.
Rouwen ja. Want niet-weten is geen roze wolk. Niet-weten is blues. Rauw als het leven zelf.
Niets aan te doen – alleen met blauwsel word je echt wit.
^ Niet-weten is blues.
De spiritualiteit van het onbekende.
^ Terra incognita – de witte wereld van de weetniet.
Terra incognita is Latijn voor onbekend gebied. Het is een term uit de kaartenmakerij waarmee je een oord aanduidt waarover niets bekend is.
Op globes en kaarten markeerden cartografen onbekend gebied altijd met witte vlekken. Soms stond er een waarschuwing in, een vermoeden van gevaar: 'Hier zijn draken' of 'Hier zijn leeuwen'.
Het onbekende werd en wordt als vreeswekkend ervaren. Toch, of juist daarom, zijn er vanaf de vijftiende eeuw veel ontdekkingsreizen georganiseerd om de witte vlekken op de kaarten in te vullen.
Het spirituele pad kan je opvatten als een uitnodiging om het bekende terrein – jijzelf, je lichaam, je gedachten en gevoelens, je medemens en de wereld waarin je leeft – diepgaand te onderzoeken.
Je weet niet wat je daarbij zal vinden of kwijtraken, al denk je van wel, anders zou je er misschien nooit aan beginnen.
Zelf moest ik tot mijn ontsteltenis keer op keer constateren dat het oppervlakkig bekende ten diepste onbekend was.
Mijn weg was geen ontdekkingsreis waarop ik onbekende gebieden ontsloot maar een toedekkingsreis waarop ik met een witkwast in mijn hand mijn terra cognita stukje bij beetje prijs moest geven aan het onbekende.
Waarvan het natuurlijk al die tijd deel was blijven uitmaken, zeg ik achteraf.
Naarmate ikzelf, mijn lichaam, mijn gedachten en gevoelens, mijn medemens en de wereld waarin ik leef witter werden, kon ik ze steeds moeilijker uit elkaar houden en ten slotte heb ik het maar opgegeven.
In de beeldspraak van het terra incognita is wit de kleur van agnose.
Het weten witten is het uitgummen van vastgeroeste ideeën over wie of wat je bent, over de zin van het leven, over de liefde, over de dood, over ethiek, over God, over de weg, over verlichting, lijden, waarheid, waarneming, metafysica, de vrije wil en noem maar op.
En uiteindelijk ook van het onweten, maar dat verklap ik nog niet.
Wit noem je iemand die het allemaal niet meer weet.
Na het witten rest de witte alleen nog het witten van het witten zelf.
Pas als hij ook zijn witte bril heeft afgezet is hij werkelijk wit, dat wil zeggen, niet.
Want werkelijk wit bevat alle kleuren van de regenboog, leerde Isaac Newton al.
Kleurrijk is de geest van de agnost.
^ Kleurrijk is de geest van de agnost.
Ziezo, nu snap je hoe het Witboek Niet-Weten aan zijn naam komt. Het gaat over het witten van je terra cognita, het wereldbeeld dat je aanziet voor de wereld zelf.
Het heet ook een witboek omdat het opkomt voor niet-weten. Je eigen onwetendheid en die van iedereen onder ogen zien lijkt een ontweiding en een ontwijding maar blijkt een verwijding en een bevrijding. Niet alleen van al dat weten, maar ook van het almaar willen weten, moeten weten, moeten leven naar wat je weet.
Als weetniet heb ik niets meer te bewijzen of waar te maken. Ik doe maar wat. Ik ben gewoon. Zo in het leven staan, dat gun ik iedereen.
Vandaar.
De tekeningen hierboven zijn met de computer gemaakt. Het origineel, acrylverf op papier, 50 bij 40 centimeter, hangt al jaren bij ons aan de muur. Die vind ik het mooist – op de schilderes na.
^ Foto van Lucienne bij haar schilderij 'De Witte Wereld' (Zwervelingen, 282).
Ik heb een zilversmid gekend
Die zonder zilver kwam te zitten
Ik ril bij de gedachte dat
Ik al mijn weten niet kan witten
(Vrij naar Hugo Pos.)
Ik heb een ankersmid gekend
Die aan een ketting kwam te zitten
Ik ril bij de gedachte dat
Ik al mijn weten steeds moet witten
Welkom lezer, wat goed dat je het begin hebt gevonden van iets waar geen beginnen aan is. Laat staan dat er een eind aan komt, maar dat is van later zorg.
Dit Witboek Niet-Weten is een inleiding niet-weten voor beginners, gevorderden en gesjeesden. Voor iedereen dus.
Dat een inleiding geschikt is voor beginners spreekt vanzelf. Dat een inleiding geschikt is voor gevorderden snap je ook nog wel: als je al een tijdje ergens mee bezig bent vergeet je de beginselen en is het goed om je geheugen op te frissen.
Maar wat moeten mensen die er klaar mee zijn nou met een inleiding? En waarom noem ik ze gesjeesden in plaats van ontwaakten of verlichten of zelfgerealiseerden of wijzen of meesters of mystici of heiligen of boeddha's of stroomintreders of verhevenen of gezegenden of zo?
Omdat iedere weetniet een beginner is.
Een gevorderde is gewoon iemand die inziet dat hij altijd een beginner zal blijven.
Een gesjeesde is iemand die zelfs onder het niveau van de gewone beginner is gezakt – onder het niveau van het denken in niveaus. Die niet meer van beginnen weet en niet meer van ophouden, niet meer van slagen en niet meer van falen, niet meer van weten en niet meer van niet-weten. Ik noem hem gesjeesd omdat hij voorgoed is gezakt.
Ziedaar het gevaar van een inleiding niet-weten: misschien kom je er nog wel in maar kom je er nog wel uit?
'Wat weet jij eigenlijk van niet-weten, Hans?'
'Minder dan wie ook.'
'Dat lijkt me geen aanbeveling.'
'Integendeel.'
'Wat heb jij toch tegen kennis?'
'Heb ik iets tegen kennis?'
'Jij bent toch van niet-weten?'
'Hoe zou ik dan iets tegen kennis kunnen hebben?'
'Niet-weten is toch de afwijzing van alle kennis?'
'Op grond van welke kennis zou ik alle kennis moeten afwijzen?'
'Of toch tenminste de afwijzing van de mogelijkheid om tot gefundeerde kennis te komen.'
'Als ik de mogelijkheid om tot gefundeerde kennis te komen op goede gronden af kon wijzen was ik toch nog tot gefundeerde kennis gekomen.'
'Betekent dit niet dat je de mogelijkheid afwijst dat je op goede gronden de mogelijkheid om tot gefundeerde kennis te komen af zou kunnen wijzen?'
'Als ik op goede gronden de mogelijkheid af kon wijzen dat ik op goede gronden de mogelijkheid om tot gefundeerde kennis te komen af zou kunnen wijzen was ik toch nog tot gefundeerde kennis gekomen.'
'Dan weet ik het ook niet meer.'
'Dan weet ik het ook niet meer.'
Was niet-weten de Boeddha dan doodde het zichzelf.
Was niet-weten God dan kruisigde het zichzelf.
Was niet-weten een standpunt dan liep het ervan weg.
Was niet-weten een bewering dan nam het die terug.
Was niet-weten een leer dan trok het daartegen van leer.
Was niet-weten een conclusie dan trok het die niet.
Was niet-weten een aanname dan stootte het die af.
Was niet-weten een woord dan hield het zijn mond.
Was niet-weten scepsis dan betwijfelde het dat.
Was niet-weten leegte dan zoog het zich vol.
Was niet-weten eenheid dan deelde het zich.
Was niet-weten veelheid dan telde het niet mee.
Was niet-weten zoeken dan ging het verloren.
Was niet-weten vinden dan zou het niet zoeken.
Was niet-weten doen dan liet het dat na.
Was niet-weten overgave dan verzette het zich.
Was niet-weten liefde dan hield het van haat.
Was niet-weten afwijzing dan verwierp het zichzelf.
Was niet-weten transmissie dan gaf het niets door.
Was niet-weten transcendentie dan dook het onder.
Was niet-weten niet-weten dan wist het dat niet.
Was niet-weten een vogel dan was het gevlogen.
Maar ja...
'Wat is weten?'
'Alles in een hokje stoppen.'
'Wat is niet-weten?'
'Alles in de gaten krijgen.'
'Wat is weten?'
'Overal kieren zien.'
'Wat is niet-weten?'
'Door de kieren kijken.'
'Wat is daar te zien?'
'Een gapend gat.'
'Wát?'
'Noem het dan maar eindeloze vergezichten.'
'Wauw!'
Voor glimwormen.
'Wat is niet-weten?'
'Een wormgat naar deze zijde.'
Het leven is een paling. Glad als een aal, kronkelend als een slang, draaiend als een derwisj. Zodra je het probeert te pakken glipt het uit je vingers. Terug het zwarte water in, waar het vandaan komt, waar het thuishoort – net als jij, net als ik.
^ Het leven is een paling.
Steeds wanneer je het leven in woorden probeert te vangen kom je in tegenspraken terecht. Ongerijmdheden waarin je hopeloos verstrikt raakt. Dilemma's waar je nooit uitkomt. Een spiegelzaal waarin alles werkelijk lijkt, en niets. Niet het leven heb je dan gevangen maar jezelf.
Niet-weten is de paling loslaten. De slang in de staart bijten. De derwisj laten dansen. De woorden hun gang laten gaan. De meerduidigheid omarmen. Eén worden met de veelheid. De tegenstrijdigheid van het leven onder ogen zien. Je eraan overgeven. Erin opgaan.
Dit alles bij wijze van spreken. Want je dacht toch zeker niet dat ik het leven hier zomaar even in woorden kon vangen?
Het leven is een paling, zei ik bij wijze van dwaling. Een paling is een zwemmend vraagteken. Zwemmende zijn we. Zwemmende en zwammende, kruipende en zuipende, wadende en radende, reppende en roepende, flippende en floepende. Levend in het teken van de vraag.
^ Onmogelijk vraagteken.
Een vraagteken gebruik je om aan te geven dat je iets niet weet. Het is daarom heel geschikt als symbool voor niet-weten en als logo voor het Witboek Niet-Weten.
Om het paradoxale van niet-weten te benadrukken heeft het vraagteken de vorm van een onmogelijk figuur.
Omdat de geest van niet-weten te vergelijken is met een onbeschreven blad is het vraagteken afgewerkt met onbeschreven bladgoud.
Wat zie je als je erdoorheen kijkt?
Het vraagteken van niet-weten vraagt niet om een antwoord, het ís het antwoord.
Het vraagteken van niet-weten wil geen uitroepteken worden, het wil zichzelf blijven.
Het vraagteken van niet-weten staat symbool voor een leven in het teken van de vraag.
Als we daar nou eens een sterrenbeeld bij scheppen dan kunnen we het voortaan met hoofdletters schrijven: het Teken van de Vraag.
Laten we onze boreling meteen maar even aangeven bij de burgerlijke stand. Naam: Questia. Klasse: sterrenbeeld. Plaats: Innerlijk Halfrond (in de volksmond de Hersenpan).
^ Questia: het Teken van de Vraag – sterrenbeeld op het Innerlijk Halfrond.
Wie leeft in het Teken van de Vraag is niet bezeten van het antwoord. Hij laat de vraag de vraag. Hij zit er niet mee in zijn maag. Hij heeft er eindelijk vrede mee – de vreemde vrede van niet-weten.
Niet-weten is niet weten hoe of wat of waarom. Je weet het allemaal niet meer en je hoeft het allemaal niet meer te weten. Het houd je niet meer bezig. Je hebt er vrede mee. Heb je er een keertje geen vrede mee dan heb je dáár wel vrede mee.
Misschien denk je net als veel mensen dat ongebreideld niet-weten je leven moeilijker maakt. Het tegendeel is waar; het maakt het juist makkelijker. Natuurlijker. Vloeiender. Helderder. Vrijer. Kleiner. Lichter. Niet doordat je daarnaar streeft maar doordat je het allemaal niet meer weet en niet meer hoeft te weten.
Als je niets meer weet heb je niets meer te doen. Niet-weten is maar wat doen, net als vroeger toen je nog niet beter wist. Heb je toch nog doelen en plannen dan hebben ze jou niet meer.
Keuzes maken zichzelf op hun eigen tijd. Je zoekt het uit, je gaat het aan – en hebt er vrede mee. Je wendt je af, je laat het gaan – en hebt er vrede mee. De vreemde vrede van niet-weten. Die niet bezit of wordt bezeten.
Over de vrede van spiritueel niet-weten bestaan veel misverstanden.
Dat je er letterlijk vredig van wordt.
Dat je er letterlijk rustig van wordt.
Dat je er letterlijk onverstoorbaar van wordt.
Dat je er letterlijk onbewogen van wordt.
Dat je er letterlijk neutraal van wordt.
Dat je er letterlijk gelaten van wordt.
Dat je er letterlijk stil van wordt.
Dat je er letterlijk deemoedig van wordt.
Dat je er letterlijk gelukzalig van wordt.
Dat je er letterlijk onthecht van wordt.
Dat je er letterlijk sterk van wordt.
Wie niet weet neemt niets meer letterlijk. Voor hem zijn woorden wijzen van spreken. Alleen dwazen gaan ermee aan de haal.
Voor niet-weten moet je alle letter-lijken achter je laten. Letterlijk. Deze ook.
De vrede van niet-weten is een vreemde vrede. Een paradoxale vrede. Waarin alle ruimte is voor onvrede. Waarin alle ruimte is voor wat dan ook. Zelfs voor ruimtegebrek, lachte de gek in z'n dwangbuis.
Alles wat je ooit hebt gehoord of gelezen over gemoedsrust kan je in niet-weten vergeten. Helemaal, radicaal – zet af die roze bril.
'Laat je niets wijsmaken door die oude wijzen', zei Meester Linji (de protagonist van de Linji Lu) en iedereen geloofde hem. 'Laat je niet gek maken door die oude gekken', zei de oude gek, en maakte iedereen gek. Dus hoe zit het nou?
De vreemde vrede van niet-weten is geen vrede maar vrede hebben met je onvrede.
Geen rust maar vrede hebben met je onrust.
Geen onverstoorbaarheid maar vrede hebben met je verstoorbaarheid.
Geen onbewogenheid maar vrede hebben met je bewogenheid.
Geen neutraliteit maar vrede hebben met je partijdigheid.
Geen overgave maar vrede hebben met je verzet.
Geen gedachtestilte maar vrede hebben met je gedachtejacht.
Geen deemoed maar vrede hebben met je hoogmoed.
Geen gelukzaligheid maar vrede hebben met je stemmingen.
Geen onthechting maar vrede hebben met je gehechtheid.
Geen kracht maar vrede hebben met je zwakte.
'Vreemderder en vreemderder', zou Alice zeggen, maar we zijn hier niet in Wonderland. De rust van niet-weten is gewoon berusting.
Berusting laat zich niet forceren, ze komt vanzelf als je het allemaal niet meer weet.
Als je je daar eindelijk bij hebt neergelegd, bedoel ik.
Als je het eindelijk hebt opgegeven.
Als je eindelijk niet meer kan.
Wat hebben de misverstanden over innerlijke vrede en de vormen van vrede zonder rede met elkaar gemeen? Het zijn er allebei 11.
Dat is geen toeval, 11 is het gekkengetal. Twee keer 11 is dubbelgek. Dubbelgek is tweeëntwintig – het kengetal van het begrip 'catch 22'.
Een catch 22 is een ondenkbare situatie. Een toestand waar je wel in komt maar niet uit komt. Een dilemma, een vicieuze cirkel, een eindeloze regressie, een paradox, een tegenstrijdigheid. Een fuik in een fuik in je buik.
^ Een fuik in een fuik in je buik.
Catch 22 is een geweldige metafoor voor spirituele verlichting. Vlieg er niet in! Het is ook een geweldige metafoor voor niet-weten. Vlieg er eens uit!
In dit Witboek Niet-Weten is ieder meervoud van 11 ook een gekkengetal: 22, 33, 44... En ieder gekkengetal staat voor een catch. Je zal ze nog vaak tegenkomen, een keer of 33.
Catch-as-catch-can – het zou het motto van de weetniet kunnen wezen. Kan je een weetniet dan vangen met een motto? Ik dacht het niet. En wie wil vangen zit daarin gevangen. En wie zich niet wil laten vangen zit daar weer in gevangen.
Goede jacht.
De een houdt van tellen, de ander van noemen. Weten is afgemeten logica. Niet-weten is leven in de paradox. Daar heersen andere wetten. Daar heerst de wet van weteloosheid.
De vreemde vrede van niet-weten is ongevoelig voor elk gevoel van onvrede, hoe groot ook. Ze kunnen gewoon naast elkaar bestaan. Op dezelfde plaats. Op dezelfde tijd. In dezelfde mens. Je snapt het niet!
Beter van niet. De enige manier om de onuitputtelijke vrede van niet-weten uit te putten is proberen het te snappen. Ik ben daar gek.
Niet-weten is ont-snappen. Ontsnappen aan het snappen.
Scepticisme is methodische twijfel. Een leer die methodische twijfel voorschrijft heet een twijfelleer.
Aan de boom van het scepticisme hangen veel loten zonder poten en een daarvan is het therapeutisch scepticisme. Volgens deze antieke twijfelleer is het doel van de sceptische levenshouding ataraxie. Ataraxie is Grieks voor gemoedsrust, helderheid van geest.
De eerste westerse exponent van het therapeutisch scepticisme is, dacht ik, Pyrrho van Elis (360-275 voor onze jaartelling), die stelde dat ieder bewijs berust op onbewezen premissen. Ataraxie is te bereiken door in te zien dat wij niets kunnen weten. Dan komt het streven naar kennis en waarheid spontaan tot rust. Een pyrronistisch wijsgeer schort zijn oordeel op voor onbepaalde tijd. Zo'n consequent doorgevoerd uitstel heet in het Grieks epoché.
Wat ik nou zo gek vind aan het therapeutisch scepticisme is dat het zelf stijf staat van ideeën die blijkbaar zijn vrijgesteld van kritisch onderzoek.
Om te beginnen is er het weten dat wij niets kunnen weten.
Is dat wel zo?
Dan is er het weten dat dit blote besef een voorspelbaar en wenselijk effect op onze gemoedstoestand zal hebben, namelijk gemoedsrust, en niet, bijvoorbeeld, angst, apathie, rusteloosheid, spanning, melancholie, neerslachtigheid, wanhoop, alles door elkaar of helemaal niets.
Is dat wel zo?
Dan is er het weten dat je pas een oordeel mag vellen als er een sluitend bewijs voor is.
Is dat wel zo?
Dan is er het weten dat wij meester zijn over ons lot en er zelf voor kunnen kiezen om ons diepgaand met het scepticisme bezig te houden om zo tot het gewenste besef te komen.
Is dat wel zo?
Ten slotte is er het geloof in de suprematie van de rede die ervoor zal zorgen dat wij onze huidige overtuigingen zonder meer overboord zullen zetten en onze oordelen zonder meer zullen opschorten zodra we kennis hebben genomen van de onweerlegbare argumenten van het therapeutisch scepticisme.
Is dat wel zo?
Vijf aannames is niet gering als je bedenkt dat zelfs een zwaargewicht als de olifant genoeg heeft aan vier poten. Eerst bewijzen zou ik zeggen, maar zonder terug te vallen op onbewezen premissen, anders blijven we aan de gang.
En terwijl de therapeutisch sceptici massaal de handschoen opnemen en boek na boek vullen met ongehoorde redeneringen en verfijnde raadgevingen ga ik in alle rust een stukje schrijven.
Over een olifant zonder poten of over een leer zonder leerstellingen of zo.
Daar word ík nou rustig van.
De pentapus
'Wat is weten?'
'Een poot om op te staan.'
'Wat is niet-weten?'
'Een slurf.'
^ Een poot om op te staan.
De octofant.
'Wat is weten?'
'Een olifant.'
'Wat is niet-weten?'
'Een octopus.'
^ Geen poot om op te staan.
Spiritualiteit – als je de leraren en de literatuur mag geloven word je er een modelmens van die een modelleven leidt. Een meester, een heilige, een god. De vleesgeworden waarheid.
Dan ben je voorgoed ontwaakt, immer mindful. Een waakvlam die nooit oplaait of uitwaait. Onverstoorbaar, onkreukbaar, onthecht. Gelukzalig, euforisch, extatisch.
Spiritualiteit, man, dat is het einde van het lijden. Het einde van het lijden is nirwana. Nirwana is de hemel op aarde.
Ja, dat zou je wel willen, hè? Pas dan maar op.
Voor de hemel op aarde moet je bij een goeroe wezen. Nou, dan weet je het wel. Voor je het weet ben jij er voor de goeroe.
Voor het nirwana moet je bij een boeddha wezen. Nou, dan weet je het wel. Voor je het weet ben jij er voor de boeddha.
Voor meesterschap moet je bij een leraar wezen. Nou, dan weet je het wel. Voor je het weet ben jij er voor de leraar.
Voor God moet je bij een priester wezen. Nou, dan weet je het wel. Voor je het weet ben jij er voor de priester.
Voor je het weet ben jij er voor de leer. Voor je het weet ben jij er voor je leerlingen. En voor je het weet zijn je leerlingen er voor jou.
Dát is wat je dan doorgeeft, van generatie op generatie. Een rechtstreekse overdracht buiten de geschriften om. Van ego op ego.
De leraar is de kaars en jij bent de mot. De vraag is nu: ben ik ook zo'n kaars? Bij wie mot je voor niet-weten wezen?
Dat zit zo: voor niet-weten mot je bij jezelf wezen. Bij jezelf blijven. Tot jezelf komen. Naar jezelf terugkeren. Wie of wat of waar dat ook mag wezen.
Dat maakt je dan trouwens geen donder meer uit. En dat het je dan geen donder meer uitmaakt wie of wat of waar je bent, is een ander woord voor niet-weten.
"Want niets weten is niets, niets willen weten is evenmin iets, maar niets kunnen weten, weten niets te kunnen weten, zo treedt de vrede binnen in de ziel."
(Samuel Beckett)
Samuel Beckett is de 20e-eeuwse auteur van ontstellende toneelstukken als 'Wachten op Godot' en dito boeken als de trilogie 'Molloy', 'Malone sterft' en 'Naamloos'.
Het komt mij voor dat Beckett op zijn eigen onnavolgbare manier schrijft vanuit dezelfde vervreemding en verbijstering die bij mij op 49-jarige leeftijd uitmondde in een mateloos niet-weten.
In 1937, op 32-jarige leeftijd, helemaal aan het begin van zijn carrière, schrijft Samuel Beckett in een brief:
"Het wordt voor mij werkelijk steeds moeilijker, en zinlozer ook, om fatsoenlijk Engels te schrijven. En steeds meer komt mijn taal me voor als een sluier die verscheurd moet worden om de daarachter liggende dingen (of het daarachter liggende niets) te bereiken. Grammatica en stijl. Ze lijken me net zo aftands geworden als een biedermeier badpak of de onverstoorbaarheid van een gentleman. Een vermomming.
Hopelijk komt er een tijd, en godzijdank is die in zekere kringen al gekomen, waarin de taal juist daar het beste wordt gebruikt, waar ze flink wordt misbruikt. Omdat wij haar niet op slag kunnen uitschakelen, dienen we in ieder geval niets na te laten dat haar in diskrediet kan brengen. Het ene gat na het andere boren, tot wat zich achter haar verschuilt, iets dan wel niets, begint door te sijpelen – ik kan me voor de tegenwoordige schrijver geen verhevener doel voorstellen."
(Bzzlletin 193, pagina 35)
In 1961, als 55-jarige, schrijft Beckett een monoloog zonder interpunctie, 'Comment c'est'. Aan het eind daarvan noemt de ik-figuur zijn relaas een...
"niet te kwalificeren gemompel waarvan hier eindelijk de laatste flarden de allerlaatste in de vertrouwde vorm van vragen die ik me stellen zou en van antwoorden die ik me geven zou hoe onwaarschijnlijk dat ook mag lijken mag laatste flarden allerlaatste als het hijgen ophoudt laatste gemompel allerlaatste hoe vreemd dat ook lijken mag
of dat alles dat alles ja of dat alles niet hoe zal ik het zeggen geen antwoord of dat alles niet onwaar is ja
al die berekeningen je verklaringen ja het hele verhaal van het begin tot het eind ja volkomen onwaar ja
dat is anders gebeurd ja heel anders ja maar hoe geen antwoord hoe is het dan gebeurd geen antwoord wat is er dan gebeurd geen antwoord WAT IS ER DAN GEBEURD gebrul goed"
('Hoe het is', De Bezige Bij 1968, pagina 187)
Wanneer we Becketts brief uit 1937 als een intentieverklaring van zijn kunstenaarschap opvatten, rijst de vraag of hij er inderdaad in geslaagd is de taalsluier te verscheuren, en zo ja, wat hij erachter heeft aangetroffen.
Voor een antwoord gaan we te rade bij de laatste tekst die Beckett ruim een halve eeuw later (in 1988) op 83-jarige leeftijd op schrift zal stellen, zowel in het Frans als in het Engels, getiteld 'Comment dire' en 'What is the word', door mij vertaald als 'Hoe heet het'.
'Waanzin', verklaart de meesterstamelaar aan het eind van deze tekst aan het eind van zijn Latijn aan het eind van zijn leven, 'om ver weg daarginds een glimp op te schijnen willen vangen van wat nauwelijks... wat... hoe heet het... hoe heet het.'
waanzin...
waanzin om te...
om te...
hoe heet het...
waanzin om hieruit...
al dit...
waanzin om uit dit alles...
gegeven...
waanzin om gegeven dit alles...
gezien...
waanzin om gezien dit alles...
dit...
hoe heet het...
dit dit...
dit dit hier...
al dit dit hier...
waanzin om gegeven dit alles...
gezien...
waanzin om gezien dit dit alles hier...
om te...
hoe heet het...
zien...
een glimp opvangen...
op schijnen te vangen...
op te schijnen willen vangen...
waanzin om een glimp op te schijnen willen vangen...
van wat...
hoe zeg je dat nou...
en waar...
waanzin om een glimp op te schijnen willen vangen van wat en waar...
waar...
hoe heet het...
daar...
daarginds...
daar daarginds...
ver weg...
ver weg helemaal daarginds...
ver weg helemaal daarginds nauwelijks...
wat...
hoe heet het...
gezien dit alles...
al dit dit...
al dit dit hier...
waanzin om te zien wat...
een glimp opvangen...
op schijnen te vangen...
op te schijnen willen vangen...
ver weg helemaal daarginds van wat nauwelijks...
waanzin om ver weg daarginds een glimp op te schijnen willen vangen van wat nauwelijks...
wat...
hoe heet het...
hoe heet het
(Bron: 'Comment dire / What is the word', Samuel Beckett, Bzzlletin 193, vertaling: Hans van Dam)
^ Samuel Beckett.
Of het werkelijk waanzin was om een glimp op te willen vangen van hoe-heet-het durf ik niet te zeggen. Wat mij verbaast is dit: waarom ging de grote Ierse absurdist er (voor zover ik kan nagaan) zijn hele leven van uit dat zijn speurtocht hem iets dan wel het niets zou opleveren?
Was hij ondanks alles nog steeds betoverd door de taal met haar overwegend tweewaardige logica – waar of onwaar, dwaas of wijs, iets of niets? Waarom geen iets of niets of iets-en-niets of iets-noch-niets bijvoorbeeld, om er eens een vierwaardige logica tegenaan te gooien?
Ach, dat zou hem niets geholpen hebben. Logica blijft logica, hoe waardig ook. Het alternatief bevindt zich buiten de logica en is zo mogelijk nog onvoorstelbaarder, nog onbeschrijflijker dan Becketts 'Hoe heet het'.
Ik doel op een mateloos niet-weten. Totale agnose. Waarin de verbijstering niet blijft kwellen en ook niet tot een oplossing komt maar tot een climax.
En in dat toppunt, bij gebrek aan fluctuaties, tot rust. Een zielenrust in het oog van de verbijstering zelf. Paradoxale vrede in een grenzenloos niemandsland zonder wegwijzer of weg, poortwachter of poort.
In een mateloos niet-weten dienen de gaten die je in de taal boort – of de taal in jou – niet om 'iets' of 'niets' of 'iets en niets' of 'iets noch niets' of welk 'weten' of 'niet-weten', hoe 'gematigd' of 'mateloos' ook, naar binnen te laten sijpelen.
Ze dienen om al je gedachten, begrippen, duidingen, antwoorden en vragen onophoudelijk weg te laten sijpelen. Als vanzelf. Zonder uitzondering. Deze ook.
Ik kan me voor de tegenwoordige schrijver geen mooier tijdverdrijf voorstellen.
'Wat is weten?'
'Van zinkend schip naar zinkend schip.'
'Wat is niet-weten?'
'Verzuipen.'
Dit is de plaats...
Waar verdeeldheid is verdwenen en eenheid is doorzien.
Waar verschillen zijn verdwenen en gelijkheid is doorzien.
Waar twijfel is verdwenen en zekerheid is doorzien.
Waar illusies zijn verdwenen en de werkelijkheid is doorzien.
Waar de leerling is verdwenen en de meester is doorzien.
Waar gehechtheid is verdwenen en onthechting is doorzien.
Waar het ego is verdwenen en het zelf is doorzien.
Waar het duister is verdwenen en verlichting is doorzien.
Waar de tijd is verdwenen en het heden is doorzien.
Waar het doel is verdwenen en de weg is doorzien.
Waar het weten is vergeten en niet-weten is gezien.
Dit was de plaats...
(in samenstellingen) ontkenning van het tweede lid van de samenstelling: niet-weten, niet-hebben, niet-doen; non-dualisme, non-nihilisme, non-wetendheid
Je hebt ontkenningen en ontkenningen. De eerste soort ontkenning is de simpelste: die levert het tegenovergestelde op van wat ontkend wordt. De ontkenning van waar is onwaar en omgekeerd. De ontkenning van vriend is vijand en omgekeerd. De ontkenning van voor is tegen en omgekeerd. We hebben het hier over paren van tegenstellingen. Denken in termen van voor versus tegen, vriend versus vijand, waar versus onwaar heet dualisme.
Paren van tegenstellingen zijn categorieën van het verstand, niet van de realiteit. De werkelijkheid trekt zich niets aan van wat we over haar denken en kent vaak eindeloze schakeringen, al komt het omgekeerde ook voor: dat ons denken eindeloze schakeringen projecteert die in de werkelijkheid niet voorkomen. Verschillende namen en diagnoses voor dezelfde ziekte. Een paar honderd verschillende soorten paardenbloemen die bij nader inzien, genetisch, niet te onderscheiden zijn.*
* Volgens het nominalisme is er zelfs geen enkele relatie tussen woord en werkelijkheid; universalia corresponderen alleen met zichzelf. Het idealisme gaat nog een stapje verder met haar claim dat er geen andere werkelijkheid is dan de ideële.
De tweede soort ontkenning gaat voorbij de dualistische ontkenning. Niet-weten is niet het tegenovergestelde van weten. De niet- van niet-weten geeft aan dat je niet langer denkt in termen van eenvoudige tegenstellingen en elkaar uitsluitende categorieën, of er tenminste niet langer heilig in gelooft. Je bent ontsnapt aan dwaasheid én aan wijsheid. Aan de stof én aan de geest. Aan de aarde en aan de hemel. Aan samsara en aan nirwana. Aan de vorm en aan de leegte. Aan veelheid en aan eenheid. Aan jezelf en aan het zelf.
Net zo is non-dualisme niet het tegenovergestelde van dualisme, dat zou opnieuw een tegenstelling zijn, maar het einde van het dualistische denken of tenminste het einde van het heilige geloof in je dualistische gedachten – al is daar bij veel non-dualisten weinig van te merken.
Het is een eigenaardigheid van mensentaal dat die zich slecht leent voor het tussenwoordse. We moeten ons zien te redden met de labels van de hokjesgeest, daar onconventionele dingen mee doen. Bevragen, ontkennen, verdubbelen, omdraaien, herroepen en ook het herroepen weer herroepen. Je gaat er heel raar van praten, voor je het weet heb je een Woordenboek Niet-Weten nodig.
Een agnost weet niet en hij weet niet niet, hoor je jezelf zeggen; hij is de wijsheid voorbij en het voorbij zijn voorbij. Zijn niet-weten is niet-niet-weten, zijn non-dualisme non-non-dualisme, probeer je, maar dat is het ook niet, dus dat zeg je erbij: dat is het ook niet. Je probeert nog wat en zegt: en dat ook niet. En dat ook niet. En dat ook niet.
Zo zei ik het op de eerste dag dat ik uit het weten viel, en zo zeg het in wezen nog steeds. Heb jij een beter idee?
Toen ik net tot niet-weten was gekomen, kon ik alleen maar stamelen: 'En dat ook niet! En dat ook niet! En dat ook niet!'
Dit in reactie op gedachten die tevergeefs kaas probeerden te maken van wat ik toen zelfs geen niet-weten wist te noemen, maar wat neerkomt op gehakt maken van je gedachten, ook die over niet-weten.
Die term, niet-weten, heb ik pas later ontdekt, toen ik in de literatuur dook op zoek naar mensen die iets soortgelijks hadden meegemaakt. Als ik hem al eerder onder ogen heb gehad was ik er niet ontvankelijk voor.
Jaren ben ik bezig geweest om woorden en uitdrukkingen te verzinnen en aan elkaar te rijgen tot iets dat een beetje op proza lijkt. De proza van het stamelen, de proza van het herroepen, de proza van het sprekend niet spreken over denkend niet denken – de proza van agnose.
Tegenwoordig kijk ik vol verbazing terug op die begintijd. Een woordenlijst heb ik sinds ik hem heb niet meer nodig en de metaforen fladderen 's zomers en 's winters als vlinders door de dwaaltuin van mijn geest.
Makkelijke woorden, moeilijke woorden, lovende, neutrale, schertsende of spottende – net wat de situatie vraagt. Het zijn ook allang geen losse woorden meer maar hele woordvelden, sjablonen, formules, denkwijzen.
Al die woorden en uitdrukkingen – ei ei, Spielerei.
Holle klanken voor een lege leer.
Condensstrepen in de lucht.
Woorden in de wind.
Wervelingen van een hemelskind.
Zondagskindjes van een zwerveling.
Weg ermee, en weg ook met het 'weg ermee'.
^ Condensstrepen in de lucht. Woorden in de wind.
Voor niet-weten heb je geen speciale woorden nodig.
Niet-weten is het hoofd bieden aan je woorden.
De woorden de woorden laten.
Er niet mee aan de haal gaan.
Ze niet met jou aan de haal laten gaan.
Deze woorden ook niet.
Woorden vooraf.
Het vorige stukje, over de term 'en dat ook niet', en het stukje daarvoor, over de woorddelen 'niet-' en 'non-' zijn de eerste twee lemma's uit het Woordenboek niet-weten. Wat is dat voor boek, waar vind je het en hoe is het opgebouwd?
virtuele verzameling van woorden en woordgroepen uit het jargon van niet-weten
De lemma's van het Woordenboek Niet-weten (WNW) staan her en der in de Agnosereeks. Het WNW is dus geen aparte webpagina of paperback.
Lemma's herken je aan de titel 'Woordenboek niet-weten:' gevolgd door een of meer trefwoorden.
lijst van structuur- of betekenisverwante woorden in de WNW, bijvoorbeeld de woordgroep 'woorden vooraf' die je nu leest
synoniem: woordveld
De woorden binnen een woordgroep zijn soms alfabetisch gerangschikt, soms logisch, soms in lopende tekst.
geheel van een trefwoord met 1 of meer definities en eventueel etymologie, voorbeeldzinnen, synoniemen, antoniemen, hyperoniemen, hyponiemen, paroniemen, interne links, externe links en vrije tekst in de WNW, bijvoorbeeld het lemma 'woord'
synoniem: lemma
woord dat in een lemma gedefinieerd wordt
Je vindt het trefwoord in de kop van het lemma.
zin waarin het gebruik van het trefwoord of een daarvan afgeleid woord wordt geïllustreerd
Voorbeeldzinnen zijn gecursiveerd.
woord met ongeveer dezelfde betekenis.
Grieks, sun (samen) + onuma (naam)
Agnose is een synoniem van niet-weten.
woord met ongeveer de tegenovergestelde betekenis
Grieks, anti (in plaats van) + onuma (naam)
Essentialisme is een antoniem van nihilisme.
woord met een bovengeschikte betekenis.
Grieks, hyper (boven) + onuma (naam)
Denken is een hyperoniem van zwart-witdenken.
woord met een ondergeschikte betekenis.
Grieks, hypo (onder) + onuma (naam)
Weetnietgeest is een hyponiem van geest.
woord dat lijkt op het trefwoord maar iets anders betekent
Grieks, para (naast) + onuma (naam)
Hypothese en hypostase zijn paroniemen.
^ Cover van het Woordenboek Niet-Weten (WNW).
Niet-weten – als het je overkomt weet je niet wat je overkomt. Het neemt je hele denken over, of je wil of niet. Niet alleen het levensbeschouwelijke denken maar ook het denken van alledag en daarmee het leven van alledag.
Of het nou over liefde gaat of over lijden, over leven of sterven, goden of duivels, worden of zijn, vasthouden of loslaten, zingeving of zinloosheid, fundamentalisme of twijfel – overal dringt het niet-weten in door.
Het afgelopen decennium heb ik over al deze onderwerpen geschreven vanuit het perspectief van agnose. Zonder perspectief dus. Dat heeft duizenden dwaalteksten opgeleverd, die je terug kan vinden in de Agnosereeks.
Hoewel niet-weten precies even gevarieerd, betoverend, raadselachtig en overweldigend is als het leven zelf, zijn teksten over niet-weten dat niet.
Dwaalteksten zijn even repetitief als het leven zelf.
Even repetitief als eten, drinken, plassen, poepen, slapen, denken, voelen, lachen, huilen, spreken en zwijgen.
Even repetitief als het kloppen van je hart.
Ze komen allemaal op hetzelfde neer.
Ik weet het niet.
Ik weet het niet.
Ik weet het niet.
Een simpel lied – de mantra van niet-weten.
En internationaal, universumtaal. In het Sanskriet:
In het Grieks:
In het Cyrillisch:
In het Chinees:
In het Japans:
Je ziet, de mantra van niet-weten is maar vier woorden lang. Iedereen kent hem, jij ook.
Dat je het niet weet is een van de eerste dingen die je leert zeggen, eerst nog in telegramstijl: 'Kwenie.'
Het is een van de eerste dingen die je leert verbloemen.
Teksten over niet-weten gaan nergens over, deze ook niet. Daarom is iedere dwaaltekst er een teveel.
Een mooi woord voor teveel is 'redundant'. Iets heet redundant als het best gemist kan worden. Zo kan het woord 'redundant' best gemist worden.
Zo kan deze tekst ook best gemist worden. Zo kunnen al mijn teksten best gemist worden. Zo kan hun schrijver ook best gemist worden. Ik heb hem tenminste nog geen dag gemist sinds hij, zoals alles, zijn contouren verloor in de mist van niet-weten.
Over niet-weten valt niets stelligs te zeggen, bevestigend noch ontkennend. Niet-weten is ont-stellend. Vandaar dat het geen essentiële teksten kent. Alle dwaalteksten, hoe puntig of wollig ook, zijn (uiteindelijk) overbodig. Het enige wat ze doen is het loslaten vastleggen en dat meteen weer loslaten.
Zou je het niet-weten canoniseren dan kreeg je een lege canon. Dat is niet zo best voor een schrijver over niet-weten. Aan de andere kant, zonder taal gaat het ook niet. Spreektaal, beeldtaal, programmeertaal, dierentaal, lichaamstaal, orakeltaal, wartaal – ik bedien me van allemaal, zo vertel ik mijn laatste verhaal.
Niet-weten is een leeg kanon. Ik laad het met losse flodders en schiet er saluutschoten mee af. Ze klinken allemaal hetzelfde:
BOEM!
BOEM!
BOEM!
Een simpele beat, de canon van niet-weten. Intergalactisch, het ritme van de kosmos. In het Sanskriet:
In het Grieks:
In het Cyrillisch:
In het Chinees:
In het Japans:
Zo slaat het hart van niet-weten: boem, boem, boem, ad libitum.
Met een knal eindigt iedere pretentie iets te weten – al was het maar van niet-weten.
De laatste episode van het verhaal dat Hans van Dam heet is een doorlopend verhaal over het verhaal dat niet-weten heet. Wat helemaal geen verhaal is maar het einde van alle verhalen, groot en klein.
Wat gewoon het volgende verhaal is, en wat doe je eraan. Een verhaal dat helemaal niet doorloopt maar steeds opnieuw doodloopt. Een verhaal dat steeds opnieuw begint.
Niet-weten is een oneindige lus, een fractaal, een perpetuum mobile, een gemaal. Draaiend als een derwisj om zijn eigen as. Herrijzend als een vogel uit zijn eigen as. Net als het denken zelf. Dat ook al niet van ophouden weet. Dat ook al nergens heen gaat.
Vandaar misschien dat het vertellen van 'laatste' verhalen nooit ophoudt. Er is zelfs een woord voor, wist je dat? Endisme is de al te menselijke neiging om het laatste verhaal over iets te willen vertellen en daarmee de concurrentie voorgoed de mond te snoeren.
Endisme behoort tot dezelfde categorie als eschatologie, de leer van de laatste dingen of het einde der tijden. Vooral religies bedienen zich ervan. 'Het einde is nabij! Bij ons ben je buutvrij!' Ook een manier om de concurrentie af te troeven.
Leer mij de eschatologen kennen. Leer mij de mensen kennen. Leer mij mezelf kennen.
Leer mij de woorden kennen. Leer mij het denken kennen. Leer mij niet-weten kennen.
Beter nog: leer mij maar niets meer.
Leer mij maar iets af.
Omdat de geest van niet-weten te vergelijken is met een onbeschreven blad is het vraagteken afgewerkt met onbeschreven bladgoud, zei ik in Zwammen of verzuipen, en vroeg wat je ziet als je er doorheen kijkt.
Heb je het inmiddels geraden? Nee? Geen probleem, ik zal het je laten zien.
Hier heb je het onmogelijke vraagteken nog een keer:
Als je de naden uitvergroot zie je dit:
Bij nader inzien blijkt het onmogelijke vraagteken een mozaïek van veelhoeken te zijn:
Je kan ze zo rangschikken als je wil:
Er is helemaal geen onmogelijk vraagteken, dat is een illusie van het oog.
Zoals het oog een illusie van de geest is.
Zoals de geest een illusie van de uh...
BOEM!
Iedere pretentie iets of niets te weten eindigt met een knal.
Of wist je dat al?
Het is je misschien niet ontgaan dat het Witboek Niet-Weten en de hele Agnosereeks bol staan van de vraagtekens. (Op het moment van schrijven circa tweeëntwintigduizend.)
Het vraagteken staat symbool voor een radicaal niet-weten – het enige niet-weten dat ik ken. Maar niet-weten heeft nog een kant, waaraan ik in het openbaar minder makkelijk uitdrukking geef: de kant van het uitroepteken.
^ Het onmogelijke uitroepteken van niet-weten, uitgevoerd in geborsteld staal.
Niet zomaar een uitroepteken natuurlijk maar een onmogelijk uitroepteken. Want het is onmogelijk te begrijpen dat iets onmogelijks als niet-weten iets werkelijks als hartstocht op kan roepen. Dat je het wel kan uitroepen van vreugde. En toch is het zo.
Hoe leeg het van zichzelf ook is,
Niet-weten vervult mij!
Ik ben ervan doortrokken!
Ik stroom ervan over!
Van niet-weten wil ik zingen!
Niet-weten, dat is doorvragen tot je vraagteken een uitroepteken wordt en je nergens meer een punt van maakt.
Niet-weten lijkt nergens op maar teksten over niet-weten lijken sprekend op elkaar. Een agnost serveert altijd aardappels. Oude friet in nieuwe zakken.
Eén van die zakken ben ik. Vol vlekken van buiten, vol botten van binnen. Vergane glorie, zeg dat wel. Dat riekt naar traditie maar zo lang timmer ik nog niet aan de kist. Bovendien is niet-weten geen traditie. Nooit geweest ook.
Niet-weten is nooit meer geweest dan een vergeet-mij-nietje in bestaande tradities met een heel eigen signatuur, met name zen en mystiek. Een ondergeschoven kindje. Een mongooltje in het donker in de kelder. Zo van: 'O, tussen twee haakjes, niet-weten is het meest nabij.' Godsamme, had je dat niet eerder kunnen zeggen?
('Niet-weten is het meest nabij' is de pointe van koan 20 van het Boek van sereniteit.)
Niet-weten is dus geen traditie; niet-weten is geen-traditie. Geen-traditie is van alle tijden en plaatsen. Ze vindt zonder bemoeienis van doorgezeten interpreten en obsolete exegeten spontaan haar weg in elke taal.
In het Nederlands:
In het Sanskriet:
In het Grieks:
In het Cyrillisch:
In het Chinees:
In het Japans:
Iedereen geeft het toe, hoor je dat? Eindelijk!
En dan weer gauw over tot de waan van de dag, de orde van de eeuw en de regel van het millennium.
Als er iets traditioneel is aan niet-weten dan is het wel het verbloemen ervan. Verstoppertje spelen. Voor anderen en voor jezelf.
De hele dag doen alsof je het allemaal wel doorhebt terwijl je er in werkelijkheid geen zak van snapt (weer die zak), daar zijn wij mensen meesters in. Eeuwige leerlingen die eeuwig de leraar uithangen.
'Ecce homo', zei Pontius Pilatus, 'zie de mens', en sloeg een kruis.
Lendendoeken!
Tunica's!
Toga's!
Lakenhal!
Lekenbal!
Carnaval!
Scepters!
Slippen!
Sjerpen!
Hoorngeschal!
Hengstenbal!
Carnaval!
Alle dagen carnaval, behalve met carnaval. Dan zijn we echt nep.
^ Hans van Dam uitgedost als boeddhelebonte zenmeester.
Welke verkleedpartij was eerder, vraag ik me af, zen of carnaval? Weten doe ik het niet, maar redeneren kan ik als geen ander.
Als vorm leegte is en leegte vorm, moet zen wel carnaval zijn, nietwaar?
Is zen daarentegen geen carnaval, dan is vorm misschien ook geen leegte.
Hm. Toch maar even de Hartsoetra erop naslaan (in het Witboek Zen).
De hele dag doen alsof je het allemaal wel doorhebt, daar zijn wij mensen meesters in.
Vraag niet op wie het teruggaat, al die bluf. Ik vermoed op onze innerlijke goeroe, Oeddha de Neanderlander, soort uit het geslacht homo, een miljoen jaar voor de Doornenkoning, om en nabij.
Volgens evolutionisten kan je er nog een paar miljard jaar bij doen en hebben we alles wat ons drijft te wijten aan onze verste voorouder, de geslepen microbe Bacteria sapiens sapiens.
Wie ze ook het eerst geslaakt heeft, we zuchten er nog steeds onder:
Ikzucht! Eerzucht! Hebzucht! Baatzucht!
Kwelzucht! Spilzucht! Volgzucht! Vleizucht!
Weetzucht! Zelfzucht! Bemoeizucht!
Dweepzucht! Gemakzucht! Genotzucht! Heerszucht!
Moordzucht! Pronkzucht! Slaapzucht! Twistzucht!
Wraakzucht! Babbelzucht! Behoudzucht!
Protoreligie op protozoïsche grondslag. Een rechtstreekse overdracht buiten de geschriften om. Hardgebakken biologie onder een neocorticale commentator.
(En dit is het soort commentaar dat hij produceert.)
Een rechtstreekse overdracht buiten de geschriften om, ken je die uitdrukking? Het is een gevleugeld woord uit de zentraditie.
Net als zowat iedere boeddhistische school werpt menig zenschool zich op als de houder en hoeder van het enige ware boeddhisme, de enige echte dharma.
Deze oorspronkelijke leer zou 'voorbij de woorden' zijn en daarom alleen overgedragen kunnen worden 'van hart op hart' – van beëdigd zenmeester op te beëdigen zenleerling.
Ziedaar de rationale voor de voorouderverering en de stamboomcultus die karakteristiek zijn voor zen en waar ook zogenaamd nuchtere Hollanders zich graag aan overgeven.
Je kan het ze niet kwalijk nemen. Wie wil er nou een bonsai blijven als hij aan de HOOGSTE BOOM kan hangen? Transmissie en Transcendentie meneertje, dan ben je het heertje! En dan nog effe alle voelende wezens bevrijden natuurlijk – de mahakarunaval.
'Een rechtstreekse overdracht buiten de geschriften om' – verwijst dat zenwoord nou naar ons boeddhistische erfgoed of naar onze biologische roots? Naar de Boeddha of naar de Bacterie? Wie is de vader onzer voorvaderen? Wie is de nulde patriarch? Wie is de oudste hoer?
Het is maar net aan wie je het vraagt. Als je het aan een boeddholoog vraagt, zegt hij de Boeddha. Als je het aan een bioloog vraagt, zegt hij de Bacterie.
En als je het mij vraagt?
BOEM!
Het enige wat er bij mijn weten rechtstreeks van hart op hart buiten de geschriften om wordt overgedragen is niet-weten. De 'wijsheid voorbij alle wijsheid' met een al te mooi woord. De 'wijsheid zonder wijsheid' met een minder mooi woord. 'Dwaze wijsheid' heb ik ook weleens gehoord. 'Dwaasheid' is wat mij het meest bekoort.
Daar zijn heus geen hoeders voor nodig, broeders. Daar zijn heus geen dusters voor nodig, zusters.
(Een broeder is iemand die op eieren of kussens zit. Een duster is een pij of peignoir voor broeders van het andere geslacht.)
Daar is heus geen stamboom voor nodig. Daar is heus geen traditie voor nodig. Daar is heus geen overdracht voor nodig.
Niet-weten is er overal en altijd. Dichterbij dan je streefgewicht. Dichterbij dan de neus op je gezicht. Maar alleen voor wie er een neus voor heeft.
Niet-weten is een groot geschenk waar moderne mensen massaal hun neus voor ophalen. Met modern bedoel ik mensen waarvan de neuzen allemaal dezelfde kant op wijzen. Mensen die niet meer weten hoe ze hun eigen neus achterna moeten lopen.
Dat vermogen is herontdekt door postmodernisten en ten top gevoerd door postpostmodernisten – al moet je die laatste met een kaarslichtje zoeken om ze niet te verblinden.
Met postmodernisten bedoel ik mensen die alle grote verhalen achter zich hebben gelaten.
Met postpostmodernisten bedoel ik mensen die ook het grote verhaal van het postmodernisme achter zich hebben gelaten. Zij weten het helemaal niet meer.
Postpostpostmodernisten zijn mensen die ook het grote verhaal van het achterlaten van het postpostmodernisme achter zich gelaten hebben. Zij staan weer een stapje dichter bij niet-weten, zou je zeggen. Helaas, het blijft wetologie voor labelaars.
Omdat er bij en in niet-weten niets valt over te dragen, hoef je voor een inleiding niet-weten nergens heen. Niet naar school, niet naar een meester, niet naar een priester, niet naar een heilige en niet naar een goeroe. Je kan haar hier en nu lezen, zo vaak je wil.
Je kan ook gewoon in de spiegel kijken. Maar dan moet je wel je masker afzetten. En je ware gezicht natuurlijk, anders zie je nog alleen maar je Zelf.
Wat je dan te zien krijgt?
BOEM!
In het stukje 'Een rechtstreekse overdracht buiten de geschriften om' had ik het over de mahakarunaval. Dat moet ik nog even uitleggen.
Maha karuna is Sanskriet voor Groot Mededogen en karunavaru (カラナバル) is Japans voor carnaval.
Ter leniging van hun Grote Mededogen, dat anders ondraaglijk zou zijn, beloven mahayanaboeddhisten iedere dag opnieuw dat ze alle wezens uit hun lijden zullen verlossen voor ze aftaaien naar nirwana.
Letterlijk genomen is dat Grote Onzin – alleen al aan mij heeft het Verenigd Boeddharijk zijn handen vol. Er zijn ook steeds meer mensen en andere dieren om te verlossen, we vermenigvuldigen ons als ratten, en dan al die wedergeboortes tot het kwartje eindelijk valt, man man.
Tot de volgende Grote Extinctie zal het er wel niet beter op worden, en daarna zijn er waarschijnlijk weer te weinig bodhisattva's over om de overlevenden te bevrijden. Nirwana blijft voor mahayana's dus eeuwig toekomstmuziek. Grote Verheugenis, er is iets voor te zeggen, echte pret is voorpret.
Om zoveel mogelijk water bij de wijn te doen – bedwelmende middelen worden afgeraden in het boeddhisme – zijn er door vernuftige geesten vernuftige interpretaties van de bodhisattvagelofte bedacht.
Bijvoorbeeld dat je door je voorbeeldige boeddhistische praktijk een onweerstaanbaar voorbeeld stelt en daarmee automatisch aan je plicht voldoet.
Of dat je alle harten vanzelf zal verruimen door je eigen gevoelsspectrum kunstmatig te versmallen tot louter liefdevolle vriendelijkheid.
Of dat je alle levende wezens voor eens en voor altijd van jouw ego bevrijdt wanneer en zodra je jezelf van je ego bevrijdt.
Of dat een boeddha vanzelf een boeddhaveld om zich heen krijgt dat mensen in zijn invloedssfeer automatisch gunstig beïnvloedt.
Hoe iemand de bodhisattvagelofte precies interpreteert doet er niet toe, het gaat erom hoe het interpreteren in zijn werk gaat. Interpreteren is beweren dat X eigenlijk Y betekent. Als je X belooft, denk je er voor jezelf gewoon Y bij zodat het voor jou klopt.
Helaas zeg je dan niet meer wat je bedoelt en bedoel je niet meer wat je zegt. Boeddhisten noemen dit 'juist spreken', of interpreteer ik dat verkeerd? Natuurlijk zou het juister zijn om Y te zeggen als je Y denkt maar ben je dan nog wel boeddhist?
Beoefent een bodhisattva die openlijk of stiekem zijn eigen interpretatie van de bodhisattvagelofte aflegt nog wel het mahayanaboeddhisme? Dat hangt weer af van je interpretatie van het woord 'mahayanaboeddhisme', maar die beerput laten we lekker dicht.
Wat ik nou eigenlijk wil zeggen? Misschien kan het je niet verdommen maar spreken is vermommen. Een verkleedpartij met woorden. Een maskerade. Mahakarunavaru. Groot Carnaval.
Je weet nooit wat er achter het masker zit. Meestal het volgende masker.
Je weet nooit wat er achter een kwezel zit. Wel dat het rijmt op ezel.
Wat denk jij dat er achter mijn woorden zit?
BOEM!
Als agnost ben ik huiverig voor toezeggingen. Beloften doe ik niet lichtvaardig. Contracten sluit ik alleen af als het echt niet anders kan. Geloften heb ik nog nooit afgelegd. Lekengeloften, kloostergeloften, zwijggeloften, bodhisattvageloften – ik moet er niet aan denken.
Het is niet dat ik principieel tegen geloften ben, ik betwijfel alleen of aan alle voorwaarden is voldaan die mijn geloften mogelijk, geloofwaardig en haalbaar maken, of aan zelfs maar één zo'n voorwaarde enigszins.
Naar mijn gevoel kan je pas iets beloven als je zeker weet dat je de touwtjes in handen hebt. Weet ik honderd procent zeker dat ik de touwtjes in handen heb? Ik mag dan misschien een wil hebben maar is die wel van mij? Hij mag dan misschien van mij zijn maar is hij daarom vrij? Kan ik helemaal zelf bepalen wat ik wil?
Een eenvoudige proef op de som leert van niet. Zo zou ik bijvoorbeeld best beloften willen doen, contracten willen afsluiten en geloften willen afleggen, maar willen willen is geen willen. Ik wil het niet, al heel lang niet meer, en ik zou niet weten wat ik moest doen om het weer te willen. Wat ik wil, lijkt zich aan mijn wil te onttrekken. Waarom zou ik hem dan de mijne noemen?
Ik weet niet eens of 'de wil' wel meer dan een wijze van spreken is. 'Ik wil neuken' betekent voor mij gewoon dat ik daar zin in heb, niet dat er ergens in mijn lichaam of geest een wil woont die Hans of Wil heet en zijn zinnen heeft gezet op geslachtsgemeenschap.
Zelfs als mijn wil werkelijk van mij is en ik dus helemaal zelf kan bepalen wat ik wil, hoe groot is dan mijn zeggenschap over de omstandigheden die de uitslag van mijn doen en laten bepalen?
Zelfs als ik werkelijk de baas ben over mezelf en over de omstandigheden, hoe moet ik dan zonder kristallen bol om in de toekomst te koekeloeren van tevoren weten wat goed of slecht is, in welk opzicht, voor wie en op welke termijn?
Zelfs als ik werkelijk de baas ben over mezelf en over de omstandigheden en ook nog eens over een kristallen bol beschik waarmee ik in de toekomst kan kijken, hoe moet ik dan in vredesnaam alle tegenstrijdige belangen van alle verschillende belanghebbenden met elkaar in overeenstemming brengen?
Tja, daar kan je over bomen tot ze de hemel in groeien, naar boven klimmen en het rechtstreeks aan God of de Duivel zelf vragen of aan hun stoelpoten zagen tot ze pardoes op hun gat vallen, of jij in het hunne, zonder ooit tot een conclusie te komen.
Het enige waar ik toe ben gekomen is inclusie – een nevenschikking van alle denkbare conclusies, waaruit ik geen keuze weet te maken.
Alle denkbare conclusies permanent voor ogen houden is helaas teveel gevraagd van een eensporengeest als de mijne.
Bovendien ben ik in aanleg minder van het snappen dan van het schrappen, meer van het snoeien en het kappen.
De enige gelofte die ik dagelijks afleg is de lege.
Een weetniet is gezakt voor het leven. Zijn wijsheid is een maanlandschap. Zijn mijter is een narrenkap. Zijn rakusu* is een broddellap.
* rakusu: Japans woord voor een sierslab of sierschort voor sierboeddhisten
Er is dus geen enkele reden om hem achterna te lopen. Zoals er ook geen enkele reden is om hem verlicht of gerealiseerd of ontwaakt of heilig of wijs te noemen.
Natuurlijk, je mag hem in plaats van een dummy of een nitwit best een keertje een dwijze (een dwaze wijze) noemen, of – heel chic – een agnost. Dan lijkt het nog wat. Als je maar niet vergeet dat het allemaal op hetzelfde neerkomt.
We zijn en blijven beginners in dit leven. Eeuwige baby's voor wie iedere stap de eerste is. Wat we ook menen te weten. Hoe we ook menen te heten. Wat we ons ook aanmeten. Hoe we ons ook uitdossen. Welke titel we ook dragen. Welk pad we ook menen te bewandelen.
Leven is een ander woord voor doodgaan.
Vallen is de weg.
^ Vallen is de weg.
Een weetniet is iemand die onder ogen ziet dat hij niets van het leven snapt. Omdat hij er niets van snapt is hij ook niet in staat om te beoordelen of anderen er wel iets van snappen. Alleen al daarom zal hij niemand meer op handen dragen. Hoe zou je ook iemand op handen kunnen dragen als je zelf geen vaste grond onder de voeten hebt?
^ Hoe je iemand op handen draagt als je zelf geen vaste grond onder de voeten hebt.
Voor je mensen ongeremd kan bewonderen zal je eerst van alles over ze moeten weten.
Dat ze ervoor hebben gekozen om te doen wat ze doen bijvoorbeeld.
Dat ze het ook niet hadden kunnen doen.
Dat ze volledig toerekeningsvatbaar zijn.
Dat hun wil vrij is.
Dat hun motieven zuiver zijn volgens een of ander onbetwijfelbaar zuiverheidsideaal.
Dat ze naar een of andere objectieve maatstaf een bewonderenswaardige prestatie hebben geleverd.
Dat hun prestatie geen schaduwzijden heeft die er bij nader inzien een wanprestatie van maken.
Maar bestaan er wel bewonderenswaardige prestaties zonder schaduwzijden? Kan je ooit alle voors en tegens overzien? Zijn er objectieve maatstaven die het mogelijk maken voor eens en voor altijd vast te stellen of iets een bewonderenswaardige prestatie is?
Zijn onze motieven ooit zuiver? Wie kan zelfs maar zijn eigen motieven doorgronden? Bestaat er een onbetwijfelbaar zuiverheidsideaal dat niet geboren is uit onzuivere motieven? Worden we eigenlijk wel gedreven door motieven?
Is onze wil werkelijk vrij, kunnen wij helemaal zelf bepalen waar hij ons heen stuurt? Is iemand ooit volledig of zelfs maar gedeeltelijk toerekeningsvatbaar? Had je alles wat je in het verleden hebt gedaan ook niet kunnen doen? Heb je voor alles wat je ooit hebt gedaan bewust gekozen?
Vragen, vragen, wiedewiedewagen, Hans kwam thuis om zijn ouders door te zagen, vader gaf niet thuis, moeder gaf niet thuis, leraren gaven niet thuis, wetenschappers gaven niet thuis, filosofen gaven niet thuis, priesters gaven niet thuis, wijzen gaven niet thuis, niemand gaf thuis in het voorhuis. Iedereen deed er het zwijgen toe, wel of niet met woorden.
Eindelijk, toen ik de moed al had opgegeven – nee, doordat ik de moed eindelijk had opgegeven – gaf niet-weten thuis. Dat zeg ik verkeerd, niet-weten geeft altijd thuis, maar ik nam het niet. Ik bedoel, niet-weten geeft nooit niet-thuis, het is er altijd, overal.
Vandaar dat een weetniet altijd overal thuis is. Ook al verkeert hij permanent in een vrije val. Vrij ben je thuis, thuis zijn is zonder weg onderweg zijn. De weg van alle vlees: all the way down.
Ervaringsfeit: zolang een weetniet vrij valt, valt iedereen mee. Waar iedereen meevalt, hoeft niemand iemand op handen te dragen. Wie niet weet die niet dweept.
En als een weetniet nou toch met iemand dweept? Kan hij het zichzelf dan aanrekenen? Op grond waarvan wel of niet, wat denk jij?
Een weetniet is iemand die onder ogen ziet dat hij niets van het leven snapt. Zo iemand is klein, veel te klein om anderen nog op handen te dragen.
Zo iemand is groot, veel te groot om zich nog op handen te laten dragen door anderen. Om zichzelf nog op handen te dragen. Dat zou een onverdraaglijke leugen zijn. Hij heeft niets bereikt. Juist niet. Laat staan dat hij daarvoor de verantwoordelijkheid opeist.
Vallen doe je niet, dat overkomt je. Wie niet weet laat niet met zich dwepen. Ook niet door zichzelf. Dat is geen prestatie hoor, het lukt gewoon niet meer. Mij tenminste niet. Het werkt op mijn lachspieren. Gelukkig maar: bewondering bindt, lachen maakt vrij. Ik lach me vrij van dweperij.
En als een weetniet nou toch met zich laat dwepen, kan hij het zichzelf dan aanrekenen? Wat denk jij?
'Wat is weten?'
'Dribbelen.'
'Wat is niet-weten?'
'Tackelen.'
'Wat is weten?'
'Keepen.'
'Wat is niet-weten?'
'Voor paal staan.'
'Wat is weten?'
'Muurtje maken.'
'Wat is niet-weten?'
'Bukken.'
'Wat is weten?'
'Een kopduel.'
'Wat is niet-weten?'
'Rust.'
'Wat is weten?'
'Een gele kaart.'
'Wat is niet-weten?'
'Een rode kaart.'
'Wat is niet-weten?'
'Ruimte.'
'Waarvoor?'
'Overal voor.'
'Zonder onderscheid?'
'Met, zonder, maakt niet uit.'
'Dus ook voor weten?'
'Zeker weten.'
Misschien herinner je je mijn blurb voor dit Witboek Niet-Weten nog:
"Wat is spiritueel niet-weten? Lichte inleiding in een duistere zaak. Voor beginners, gevorderden en gesjeesden."
Een flap van een tekst voor een doelgroep van jewelste. Wie hoort daar nou niet bij?
Monologen afgewisseld met dialogen was het plan maar eerlijk gezegd is het een bijeengeraapt zootje geworden (een bijeengerooid zaapje, zegt mijn lief lief) en dat kenmerkt mijn schrijverij en mijn bestaan of van wie het ook mag wezen – niet van mij, denk ik blij, al ben ik vaak herrezen.
Vergis je niet: bijeenrooien is tegennatuurlijk en zaapjes staan al jaren op de rode lijst van met uitsterven bedreigde tekstsoorten. Hoewel de tweede hoofdwet van de thermodynamica anders doet vermoeden, is consequent wanordenen voor een mens het moeilijkste wat er is.
In een normaal verstand neemt de entropie langzaam maar zeker af tot het absolute nulpunt is bereikt.
(Entropie is chaos, het tegenovergestelde van orde.)
Zo'n heldere gedachte mag gerust de eerste hoofdwet van de psychostatica heten, en zo heet hij dan ook.
In niet-weten neemt de entropie langzaam maar zeker toe tot het absolute toppunt is bereikt.
Zo'n heldere gedachte mag gerust de tweede hoofdwet van de psychostatica heten, en zo heet hij dan ook.
En wat mag psychostatica dan wel wezen? Psychostatica, ook wel entropologie genoemd, is psychologie op entropologische grondslag. Het is een recente pseudowetenschappelijke doorbraak in de zielkunde gebaseerd op het pionierswerk van de efemere cryptoloog drs. J.N. van Dam.
Hij komt er vast op terug, zo geordend is hij nog wel, maar het kan even duren, zo snel is hij niet.
Een meester maakt een ommetje met een leerling.
In de sloot staat een reiger visjes te vangen.
'Hup reiger!' roept de leerling.
Er schiet een zilveren ruggetje voorbij.
'Visje, pas op!' roept de leerling.
'Zeg, voor wie ben je nou eigenlijk?' vraagt de meester.
De leerling zegt: 'Ik... uh... dat is te zeggen... tjee.'
'Gevangen', zegt de meester.
Twee meesters maken een ommetje.
In de sloot staat een ooievaar kikkers te vangen.
'Hup ooievaar', roept de ene meester.
'Hup kikkers', roept de andere.
'Ja, hup kikkers', beaamt de een.
'Ja, hup ooievaar' beaamt de ander.
Hoofdschuddend lopen ze verder.
Lente.
Twee kinderen zijn buiten aan het spelen.
In een sloot zien ze een vis een schaatsenrijder verschalken.
'Kijk!' roepen ze opgetogen.
Later zien ze in de eetkamer een bromvlieg tegen het raam botsen.
'Kijk!' roepen ze opgetogen.
Zomer.
Een meester maakt een ommetje met een leerling.
In een sloot zien ze een vis een schaatsenrijder verschalken.
'Een schaatsenrijder ziet wel de oppervlakte maar niet de diepte', zegt de meester.
'Bedoelt u dat je altijd verder moet kijken dan je neus lang is?'
Later zien ze in de eetzaal een bromvlieg tegen het raam botsen.
'Een vlieg ziet wel de diepte maar niet de oppervlakte', zegt de meester.
'Bedoelt u dat je nooit verder moet kijken dan je neus lang is?'
Herfst.
Twee meesters maken een ommetje.
In een sloot zien ze een vis een schaatsenrijder verschalken.
Ze zeggen niets.
Later zien ze in de eetzaal een bromvlieg tegen het raam botsen.
Ze zeggen niets.
Winter.
Twee bejaarden zitten televisie te kijken.
In een natuurprogramma zien ze een vis een schaatsenrijder verschalken.
'Kijk!' roepen ze opgetogen.
Later zien ze in de eetzaal een bromvlieg tegen het raam botsen.
'Kijk!' roepen ze opgetogen.
Zegt het ene raadsel: 'Het is groen en het hangt aan een boom.'
Zegt het andere: 'Het is bruin en het zit aan een blad.'
Perspectivisme is ook maar een perspectief.
Kijken vanuit een standpunt betekent iets zien en de rest niet zien. Wat vanuit jouw standpunt niet te zien is, bestaat niet.
Je bekijkt iets bijvoorbeeld als christen maar niet als moslim. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als moslim maar niet als christen. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als Tibetaan maar niet als Chinees. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als Chinees maar niet als Tibetaan. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als roodhoed maar niet als geelhoed. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als geelhoed maar niet als roodhoed. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als aanrander maar niet als slachtoffer. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als slachtoffer maar niet als aanrander. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als ouder maar niet als pedofiel. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als pedofiel maar niet als ouder. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als autochtoon maar niet als vluchteling. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als vluchteling maar niet als autochtoon. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als multinational maar niet als punker. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als punker maar niet als multinational. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als boeddhist maar niet als non-dualist. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als non-dualist maar niet als boeddhist. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als jood maar niet als nazi. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als nazi maar niet als jood. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als bontdrager maar niet als dierenbeschermer. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als dierenbeschermer maar niet als bontdrager. En gelijk dat je hebt!
Je bekijkt iets als ooievaar maar niet als kikker. En gelijk dat je hebt! Of je bekijkt het als kikker maar niet als ooievaar. En gelijk dat je hebt!
Maar je heilige gelijk komt voort uit je beperkte blik. Gelijk heb je doordat je oogkleppen draagt. Je kijkt door een koker die je gezichtsveld beperkt. Je visie is een kokervisie.
Alleen binnen een kokervisie is een eenduidig ja of nee mogelijk. Zonder dat je het doorhebt, is het de koker zelf die je bevestigt. Het is de bestaansvoorwaarde voor je heilige gelijk.
Misschien kom je nu in de verleiding om een algemene filosofie te formuleren met als centrale leerstelling dat elke visie een kokervisie is. Een leer van die strekking bestaat al, onder de naam perspectivisme.
Mocht het perspectivisme in algemene zin al waar zijn dan is de visie dat elke visie een kokervisie is, op haar beurt een kokervisie – een beperkte en beperkende zienswijze die alleen maar waar lijkt zolang je de wereld door de koker van het perspectivisme bekijkt.
Is dat dan wat je zoekt?
Een mooi voorbeeld van academische kokervisie is de euclidische meetkunde. Dit mathematische bouwwerk is tweeduizend jaar onaantastbaar geweest. Zelfs de grootste wiskundigen meenden dat de euclidische meetkunde algemeen geldig was – van alle tijden en plaatsen.
Pas in de negentiende eeuw beseften mathematici dat er vele soorten meetkunde mogelijk zijn, waarvan sommige beperkt toepasbaar zijn op geïdealiseerde objecten zoals platte vlakken, boloppervlakken of zadeloppervlakken, en andere (voorlopig) zonder toepassing blijven.
Kokervisie noemen we de beperkte blik van de weetal die door een rietje kijkt en meent dat hij de hele wereld ziet.
Kokervisie gaat vaak gepaard met megafonie.
Megafonie is luidkeels verkondigen hoe het allemaal zit en moet en hoort, of mensen het nou willen horen of niet.
Het is een van de tweeënvijftig kenmerken van de weetal en een van de tweeënvijftigduizend gevolgen van kokervisie.
Wie na dit gelezen te hebben meent dat het mogelijk en noodzakelijk is onze blik te verbreden lijdt aan kokervisie.
Wie het luidkeels verkondigt lijdt aan megafonie en iedereen in zijn omgeving lijdt mee.
'Wat is weten?'
'Een perspectief op de wereld aanzien voor de wereld zelf.'
'Hoe kan ik de wereld zelf zien?'
'Dat je de wereld zelf zou kunnen zien is opnieuw een perspectief.'
'Bedoel je dat je de wereld zelf niet kan zien?'
'Dat is opnieuw een perspectief.'
'Bedoel je dat er niet zoiets is als de wereld zelf?'
'Dat is opnieuw een perspectief.'
'Er zijn alleen maar perspectieven, wou je zeggen.'
'Dat is opnieuw een perspectief.'
'Wat is niet-weten?'
'Geen perspectief.'
'Daar kan ik me niets bij voorstellen.'
'Doe dan maar elk perspectief.'
'Is dat de waarheid of opnieuw een perspectief?'
'Dat heb je goed gezien.'
In niet-weten heeft iedereen gelijk.
Als iedereen gelijk heeft, heeft niemand gelijker dan een ander.
Als niemand gelijker heeft dan een ander, wie heeft er dan eigenlijk gelijk?
Niemand natuurlijk.
In niet-weten heeft niemand gelijk of ongelijk.
Je kan ook zeggen dat niet-weten voorbij gelijk en ongelijk gaat.
Je kan ook zeggen dat gelijk en ongelijk voorbij niet-weten gaan.
Je kan ook zeggen dat niet-weten het lege gelijk is.
Je kan ook zeggen dat niet-weten onvergelijkelijk is.
Dat kan je allemaal zeggen, en nog wel meer ook, maar heb je daarom gelijk?
Het is maar net hoe je het bekijkt.
Hoe je het ook bekijkt, wie niet weet blijft kijken.
Wie blijft kijken raakt niet uitgekeken.
Wie niet uitgekeken raakt heeft het goed bekeken.
Al heeft hij nooit gelijk.
'Wat is niet-weten, Hans?'
'Een spiegel.'
'Voor wie?'
'Wijze uilen.'
'Wat ziet een wijze uil die in de spiegel van niet-weten kijkt?'
'Als hij goed kijkt?'
'Nou?'
'Zijn ware gezicht.'
'Namelijk?'
'Een uilskuiken.'
'En als hij niet goed kijkt?'
'Wat hij wil zien.'
'Namelijk?'
'Een wijze uil.'
'Wat zie je als je er zelf in kijkt?'
'Als ik goed kijk?'
'Nou?'
'Een uilenspiegel.'
'En als je niet goed kijkt?'
'Een uilskuiken.'
'Is dat dan niet jouw ware gezicht?'
'Wat?'
'Een uilskuiken?'
'Uilskuiken.'
Niet-weten is kijken met een lege blik.
Kijken met een lege blik is kijken zonder ideeën of idealen.
Nauwkeuriger gezegd: dwars door je ideeën en idealen heen kijken.
Eenvoudiger gezegd: kijken zonder denken.
Dus ook zonder te denken dat je ergens naar kan kijken zonder denken – dat had je gedacht. Of dat je nergens naar kan kijken zonder denken – dat had je gedacht.
Dus ook zonder te denken dat je door te kijken zonder denken toegang krijgt tot, hoe zeggen ze dat, de 'onbemiddelde werkelijkheid' of het 'Ding-an-sich' of zo – dat had je gedacht. Of dat je daar geen toegang toe kan krijgen – dat had je gedacht.
Dus ook zonder te denken dat er helemaal niet zoiets is als een onbemiddelde werkelijkheid of een Ding-an-sich – dat had je gedacht. Of dat er toch zoiets is als een onbemiddelde werkelijkheid of een Ding-an-sich – dat had je gedacht.
Dus ook zonder te denken dat het aan jou is om te bepalen hoe je kijkt – dat had je gedacht. Of dat het niet aan jou is om dat te bepalen – dat had je gedacht.
Dus ook zonder te denken dat er een je is – dat had je gedacht. Of dat er geen je is – dat had je gedacht.
Dus ook zonder te denken dat je ooit dwars door je ideeën en idealen heen zal kunnen kijken – dat had je gedacht. Of dat je daar nooit doorheen zal kunnen kijken – dat had je gedacht.
Wat ik me zo langzamerhand wel begin af te vragen: hoe leeg kan een blik zijn zonder verblind te raken door zijn eigen leegte?
^ Lege blikken voor een vol hoofd.
Ik ben niet gek! Ik ben niet dom!
Ik ben alleen maar eerlijk!
Ik weet het niet! Ik weet het niet!
Geloof me, dat is heerlijk!
Veel mensen vragen zich af wat dat toch is, niet-weten. Ze denken aan iets wonderbaarlijks – een wormgat naar een hogere waarheid, werkelijkheid of wezenlijkheid, een tijdloos paradijs voorbij het lijden, alleen toegankelijk voor ingewijden.
Ja joh, kan best wezen, maar niet in mijn woordenboek. Voor mij is wel-weten een wormgat naar een hoger weetikveel enzovoort. Niet zomaar iets weten, dat je geen poep moet eten, maar een esoterisch weten, gnosis geheten, voorbehouden aan ingewijden die op hun Geheim zitten als nestblijvers op fopeieren.
(Dat je geen poep moet eten geldt niet voor coprofagen zoals sommige bacteriën, vliegen, kevers, vogels en mensen.)
En wat is het geheim dat is voorbehouden aan ingewijden?
(Tromgeroffel, kanongebulder, BOEM! BOEM! BOEM!)
Achterhouden is het geheim dat is voorbehouden aan ingewijden.
Het doet er niet toe wat je achterhoudt, al was het niks, maar wee je segmenten als je het verklapt.
(Een aardworm heeft circa 150 segmenten, zeggen ze, waarvan 30 bij zijn gat. Dat kan ik niet bevestigen omdat ik steeds de tel kwijtraak bij mijn gat.)
^ Blindganger, levend op de tast.
Mocht je denken dat ik een geheim meedraag dat jij nog niet kent dan heb ik goed nieuws voor je, of slecht, het is maar net hoe je het bekijkt: ik ben nergens in ingewijd. Integendeel, ik ben overal in uitgewijd. Dat is mijn hele geheim en wee mijn segmenten als ik het achterhoud.
Ik ben een uitgewijde of een vrijgeleide of hoe zeg je dat – niet zo.
Misschien zo: ik bevind me nog altijd aan deze zijde, zeg maar gerust aan lager wal. Niet alleen onder de hemel maar ook onder de aarde, zoals het een worm in zijn gat betaamt, in een of andere lagere orde van de categorie wanorde.
Hans van Dam, blindganger, levend op de tast. Meer dan ooit, ben ik bang. Maar bang ben ik er niet meer voor, minder dan ooit.
In het niet-weten waarover ik spreek kan je niet ingewijd worden. Hoef je niet ingewijd te worden. Waarom niet? Omdat je er al in zit. Tot over je oren.
Omdat je waar in zit? Omdat je nergens in zit, dat denk je alleen maar. Zodat je het van jezelf zal horen schreeuw ik het in je oren:
OMDAT JE NERGENS IN ZIT! DAT DENK JE ALLEEN MAAR!
Logisch dat je er niet uit kan, die moeite kan je je verder besparen. Neem mij nou – ik ben erover uitgewijd, dit is nu mijn vredestijd, mijn geestelijke lenigheid is loos.
'Wat is weten?'
'Door een raam naar buiten kijken en denken dat je de wereld ziet.'
'Wat is niet-weten?'
'Zien dat je door een raam naar buiten kijkt en denkt dat je de wereld ziet.'
'Ik geloof dat ik het zie.'
'Dan is dat je raam.'
'Zien dat je door een raam naar buiten kijkt en denkt dat je de wereld ziet is ook een raam?'
'En zien dat door een raam naar buiten kijken en denken dat je de wereld ziet ook een raam is, ook.'
'Wat is weten?'
'Steeds door hetzelfde raam kijken.'
'Wat is niet-weten?'
'Steeds door een ander raam kijken.'
'Kies je daarvoor of overkomt het je?'
'Het is maar net door welk raam je kijkt.'
'Wat is de weg naar niet-weten?'
'Het is maar net door welk raam je kijkt.'
'Bedoel je dat er vele wegen naar niet-weten zijn?'
'Het is maar net door welk raam je kijkt.'
'Is er eigenlijk wel een weg naar niet-weten?'
'Het is maar net door welk raam je kijkt.'
'Is er eigenlijk wel zoiets als niet-weten?'
'Het is maar net door welk raam je kijkt.'
'Volgens mij kijk jij steeds door hetzelfde raam.'
'Volgens mij zie jij mij steeds door hetzelfde raam kijken.'
'Ja, is het nou mijn raam of jouw raam?'
'Ik zou het echt niet weten.'
Veel religies doen aan een of andere vorm van belijdenis. Voor de mensen die niet opgegroeid zijn met een religie: belijden is openlijk getuigen van je geloof.
Meestal is de belijdenis geritualiseerd. Je moet dan in een standaard setting standaard antwoorden geven op standaard vragen in een standaard volgorde ten overstaan van standaard geloofsgenoten.
De tekst van zo'n gestandaardiseerde belijdenis is vaak afgeleid van een catechismus – een opsomming met eenvoudige uitleg van de dogma's van het geloof in kwestie, ook weer in de vorm van vraag en antwoord.
Wil ik mijn onweten belijden dan moet ik opsommen waar ik als agnost allemaal wel en niet in geloof. Daarin zit hem de kneep want dat weet ik juist niet.
Dat moet ik nuanceren. Het is niet dat ik niks geloof, het is meer dat ik mijn geloof in dit en dat met ongeloof aanzie. Groot Ongeloof. Ik sta er met één been in (het speelbeen) en met het andere buiten (het standbeen).
En het is niet dat ik zonder ongeloof ben maar dat ik zelfs mijn ongeloof met ongeloof aanzie. Groot Ongeloof. Ik sta er met één been buiten (het standbeen) en met het andere in (het speelbeen).
Voor mij doet het er niet meer toe waarin ik geloof want ik geloof het toch niet. Het doet er niet meer toe waarin ik niet geloof want dat geloof ik ook niet – en geloof dat ook maar niet.
Nergens steek ik mijn hand meer voor in het vuur – hiervoor ook niet. Opsommen waarin ik wel en niet geloof heeft dus helemaal geen zin.
De belijdenis van een agnost is een lege belijdenis. Zeg maar gerust dé lege belijdenis, want waarin zou de ene lege belijdenis moeten verschillen van de andere lege belijdenis? Leeg is leeg, zeg nou zelf. De lege belijdenis is universeel.
Hoe belijd je de lege belijdenis? Door niet-belijden. Een andere mogelijkheid zie ik niet. Niet-weten kan je volgens mij alleen maar niet-belijden.
Dat lijkt eenvoudig maar het is een hele toer. Op deze belijdenis heb ik uren gezwoegd en nog steeds zit hij vol gaten.
Kan je erdoorheen kijken?
Wat is het precies dat een agnost allemaal niet weet? Alles wat ertoe doet. Ik bedoel, alles waarvan mensen denken dat het ertoe doet. Zozeer dat ze hun hand ervoor in het vuur steken. Beter nog: andermans hand.
Andermans hand in het vuur steken heet inquisitie. Net als de belijdenis en de catechismus en de televisiequiz is de inquisitie een uitgekookt vraag- en antwoordspel – maar dan op leven en dood.
Schrijfwijsheid: de grens tussen belijden en lijden is maar twee letters groot.
Zelf vind ik vooral vreugde in het lege belijden, de loze lyriek. Ik raak ervan in vuur en vlam zonder mijn handen te branden of die van anderen. Niets hoeft te veranderen of hetzelfde te blijven, ik zou niet weten waarom.
Juichend stijg ik op in mijn eigen thermiek:
Ik weet niet wie ik ben! Ik weet niet wat ik ben! Ik weet niet of ik ben! Ik weet niet wie jij bent! Ik weet niet wie mijn lief is! Ik weet niet wat liefde is! Ik weet niet wat vriendschap is! Ik weet niet waar ik vandaan kom! Ik weet niet waar ik ben! Ik weet niet wat ik hier doe! Ik weet niet waar ik heen moet!
Ik weet niet waar ik heen ga! Ik weet niet waar mijn geest ophoudt en mijn lichaam begint! Ik weet niet waar mijn lichaam ophoudt en de wereld begint! Ik weet niet waar ik ophoud en jij begint! Ik weet niet wat de mens is! Ik weet niet of de mens in wezen goed is! Ik weet niet of de mens in wezen slecht is! Ik weet niet wat goed is! Ik weet niet wat slecht is! Ik weet niet wat leven is! Ik weet niet wat sterven is!
Ik weet niet wat er na de dood is! Ik weet niet of er een hemel is! Ik weet niet of er een vagevuur is! Ik weet niet of er een hel is! Ik weet niet of er een bardo is! Ik weet niet of er iets is na de dood! Ik weet niet of ik doodga! Ik weet niet wanneer ik doodga! Ik weet niet hoe ik doodga! Ik weet niet of ik hier al eerder ben geweest! Ik weet niet of ik terugkom!
Ik weet niet of alles echt is! Ik weet niet of alles een illusie is! Ik weet niet of alles energie is! Ik weet niet of alles liefde is! Ik weet niet of alles bewustzijn is! Ik weet niet of alles mogelijk is! Ik weet niet of alles spel is! Ik weet niet of alles toeval is! Ik weet niet of alles uniek is! Ik weet niet of alles één is! Ik weet niet of alles geschapen is!
Ik weet niet of alles geëvolueerd is! Ik weet niet of alles leeg is! Ik weet niet of alles afhankelijk ontstaat! Ik weet niet of alles veranderlijk is! Ik weet niet of alles vergankelijk is! Ik snap de dieren niet! Ik snap de bomen niet! Ik snap de planten niet! Ik snap de dingen niet! Ik snap de zeeën niet! Ik snap het leven niet!
Ik snap de aarde niet! Ik snap de maan niet! Ik snap de zon niet! Ik snap het zonnestelsel niet! Ik snap de melkweg niet! Ik snap het heelal niet! Ik snap de moleculen niet! Ik kan mijn gedachten niet doorgronden! Ik kan mijn ideeën niet doorgronden! Ik kan mijn woorden niet doorgronden! Ik kan mijn fantasieën niet doorgronden!
Ik kan mijn gedrag niet doorgronden! Ik kan mijn motieven niet doorgronden! Ik kan mijn gevoelens niet doorgronden! Ik kan mijn angsten niet doorgronden! Ik kan mijn verlangens niet doorgronden! Ik kan mijn karakter niet doorgronden! Ik kan mijn dromen niet doorgronden! Ik kan mijn geest niet vinden! Ik kan mijn verstand niet vinden! Ik kan mijn ziel niet vinden! Ik kan mijn hart niet vinden!
Ik kan mijn wezen niet vinden! Ik kan mijn essentie niet vinden! Ik kan mijn karakter niet vinden! Ik kan mijn wil niet vinden! Ik kan mijn intuïtie niet vinden! Ik kan mijn instinct niet vinden! Ik kan mijn geweten niet vinden! Ik kan mijn bewustzijn niet vinden! Ik kan mijn onderbewustzijn niet vinden! Ik kan mijn zijn niet vinden! Ik kan mijn persoon niet vinden!
Ik kan mijn ego niet vinden! Ik kan mijn zelf niet vinden! Ik kan het Zelf niet vinden! Ik kan mijn wil niet vinden! Ik kan de Wereldwil niet vinden! Ik kan het Absolute niet vinden! Ik kan het relatieve niet vinden! Ik kan God niet vinden! Ik kan de duivel niet vinden! Ik kan mijn boeddhanatuur niet vinden! Ik kan de Tao niet vinden!
Je ziet, ik kan en weet van alles niet. Wat ik wel kan is deze bekentenis van wat mij niet bekend is eindeloos uitbreiden maar je snapt het idee: in wezen heb ik geen idee.
Maak je daar weer een idee van dan word je zonder mededogen teruggezogen in je eigen zog. Een nieuwe vorm van zelfbedrog, weer ouderwets blasé.
'Geloof jij in toeval, Hans?'
'Alles is toeval. Niet alles is toeval. Niets is toeval.'
'Hoe bedoel je?'
'Er is geen enkele samenhang tussen de dingen. Er is weinig samenhang tussen de dingen. Er is zeker samenhang tussen de dingen. De meeste dingen hangen samen. Alles hangt onverbrekelijk samen. Alles is één, dus wat zou er samen moeten hangen?'
'Maar wat is jouw standpunt?'
'Ik heb geen standpunt. Ik heb één vast standpunt. Ik heb nu eens dit standpunt, dan weer dat. Ik heb verscheidene standpunten tegelijk. Ik heb een alomvattend standpunt. Geen enkel standpunt is mij vreemd, geen enkel standpunt is mij eigen.'
'Wat heb je nou aan die stomme rijtjes!'
'Alles heeft een doel. Niet alles heeft een doel. Niets heeft een doel.'
Het laagste perspectief.
'Wat is weten?'
'Eindeloos puzzelen.'
'Wat is niet-weten?'
'Stukjes zien.'
^ Weten is eindeloos puzzelen.
Het hoogste perspectief.
'Wat is weten?'
'Stukjes zien.'
'Wat is niet-weten?'
'Het hele plaatje zien.'
^ Niet-weten is het hele plaatje zien.
Het diepste perspectief.
'Wat is weten?'
'Het hele plaatje zien.'
'Wat is niet-weten?'
'Het hele plaatje doorzien.'
'Wat is weten?'
'Alles dichttimmeren.'
'Wat is niet-weten?'
'Overal kieren zien.'
Sommige mensen leren het nooit.
'Wat is weten?'
'Een roes.'
'Wat is niet-weten?'
'Een kater.'
Een bittere pil.
'Wat is weten?'
'Kicken.'
'Wat is niet-weten?'
'Afkicken.'
'Wat als je bent afgekickt?'
'Kicken.'
Zesenzestig negatieve definities van niet-weten.
Niet-weten is een vrij woord. Iedereen mag het gebruiken zoals hij wil of moet het gebruiken zoals hij moet wanneer de wil onvrij is of ontbreekt.
Dat geldt voor niet-weten zoals het geldt voor alle woorden: zen, nep, mindfulness, obsessie, verlichting, misbruik, juist spreken, liegen, snoepje, poepje en noem maar opje.
Wat niet-weten voor jou betekent weet ik niet maar wat het voor mij niet betekent weet ik wel. Om te voorkomen dat we langs elkaar heen praten heb ik een lijstje van negatieve definities opgesteld, gebaseerd op betekenissen die ik in de loop van de jaren ben tegengekomen.
Niet-weten is geen altruïsme, geen egoïsme, geen escapisme, geen onverantwoordelijkheid, geen zedeloosheid, geen bezit, geen bruid, geen doel, geen punt, geen dwaasheid, geen wijsheid.
Niet-weten is geen feit, geen theorie, geen leer, geen geest, geen openheid, geen levenshouding, geen liefde, geen vriendelijkheid, geen mededogen, geen onverstoorbaarheid, geen gemoedstoestand.
Niet-weten is geen bewustzijnstoestand, geen oplettendheid, geen stilte, geen gedachteloosheid, geen therapie, geen mindfulness, geen verdienste, geen god, geen grond, geen ideaal, geen idee.
Niet-weten is geen ideologie, geen traditie, geen keuze, geen kompas, geen rol, geen kunst, geen kunstje, geen praktijk, geen methode, geen managementstijl, geen middel.
Niet-weten is geen wachtkamer, geen donkere nacht van de ziel, geen transcendentie, geen minderwaardigheidscomplex, geen mystagogiek, geen mysterie, geen mystieke eenwording, geen plek, geen realiteit, geen reden, geen spontaniteit.
Niet-weten is geen staat, geen boek, geen handelswaar, geen twijfel, geen verlosser, geen verwondering, geen vinden, geen weg, geen wondermiddel, geen zekerheid, geen aandoening.
Misschien is niet-weten voor jou wel een van deze zesenzestig dingen, of een heleboel andere dingen niet. Geeft niks, op het punt van definities heeft niemand gelijk. Alleen hebben we het dan niet over hetzelfde.
Onkruid vergaat niet.
'Wat is niet-weten voor jou?'
'Het weten met wortel en al uitrukken, Hans.'
'Toe maar.'
'Wat zou jij zeggen?'
'Het weten terugsnoeien tot de grond.'
'En dan?'
'Kijken hoe het weer opkomt.'
'Waarom zou je het weten niet met wortel en al uitrukken?'
'Omdat het geen wortels heeft?'
'Is dat een antwoord of een vraag?'
'Wat jij wil.'
'Doe mij maar een antwoord.'
'Dan snoei ik het vast terug.'
'En dan?'
'Kijken hoe het weer opkomt.'
'Wat is weten?'
'Een boom in een potje.'
^ Een boom in een potje.
'Wat is niet-weten?'
'Een boom in de vrije natuur.'
^ Een boom in de vrije natuur.
'Nou, dan zou ik het wel weten.'
'Nou, ik niet.'
Niet-weten wordt zelden openlijk beleden. Meestal wordt het bedekt met de mantel der wijsheid.
Denk aan het absurdisme, het agnosticisme, het boeddhisme, het chassidisme, het conceptualisme, het consensualisme, het constructivisme, het contextualisme, het cynisme, het dadaïsme, het deconstructivisme.
Denk aan het eclecticisme, het empirisme, het existentialisme, het externalisme, het fallibilisme, het falsificationisme, het fatalisme, het fideïsme, het holisme, het indeterminisme, het irrationalisme.
Denk aan het minimalisme, het nihilisme, het nominalisme, het non-dualisme, het obscurantisme, het perspectivisme, het pluralisme, het postmodernisme, het poststructuralisme, het pragmatisme, het pyrronisme.
Denk aan het quiëtisme, het relativisme, het scepticisme, het soefisme, het solipsisme, het stoïcisme, het structuralisme, het subjectivisme, het surrealisme, het taoïsme, het zenboeddhisme.
Dit waren vierenveertig mantels der wijsheid, een kleine greep uit een overweldigend aanbod.
Zonder uitzondering geweven van zuiver niet-weten. Mantels der dwaasheid dus, onder ons gezegd.
Niet-weten is de rode draad van ons bestaan.
De grootste gemene deler van ons gedachtegoed.
Ouder dan de weg naar Rome.
Actueler dan het laatste nieuws.
^ Niet-weten is de rode draad van ons bestaan.
Niet-weten wordt zelden openlijk beleden. Meestal is het verpakt in welsprekendheid, alleen herkenbaar voor de goede verstaander. Je moet het dan tussen de regels door lezen. Een aforisme hier, een eufemisme daar – luister maar:
Gods wegen zijn wonderbaarlijk.
De mens wikt, God beschikt.
De tijd zal het leren.
De wind waait waarheen hij wil.
Alles is lucht en leegte.
Ik ben die ik ben.
Het gaat zoals het gaat.
We doen wat we doen.
We zijn het leven zelf.
Het leven is een droom.
Het leven is er niet om begrepen te worden maar om geleefd te worden.
De zin van het leven is de zin in het leven.
De zin van het leven is de zin die we eraan geven.
Het ware zelf is slechts gewaar.
Wij zijn de kenner, niet de doener.
We moeten ons volledig overgeven.
Kome wat komen moet.
De weg is het doel.
Van het concert des levens krijgt niemand het program.
Er is alleen maar dit.
Een object is nooit restloos te bepalen.
De waarheid is onuitsprekelijk.
Eén dwaas kan meer vragen stellen dan honderd wijzen kunnen beantwoorden.
De hoogste wijsheid is voorbij alle wijsheid.
De oorzaak van alles is alles.
Alles ontstaat afhankelijk.
Alles is een illusie.
Alles is subjectief.
Alles is relatief.
Alles is energie.
Alles is toeval.
Alles is uniek.
Alles is één.
Zoveel spreuken om je onbegrip te verhullen, je kan er een slachthuis mee betegelen. Kunnen onze heilige koeien nog een slagzin lezen voor ze een slagpin in hun wezen krijgen. Hoeveel slagzinnen heb jij al in je harses?
Godverdomme zeg, iedereen hangt tegenwoordig de professor uit, de ervaringsdeskundige, de hulpverlener, de raadgever, de vraagbaak, de piskijker, de godsgezant, de coach, de therapeut, de rechter, de getuige, de vader, de moeder, de leermeester, de verlosser, de goeroe, de profeet, de wijze, de psychiater. Iedereen wéét.
En de grap is, je prikt er zo doorheen. Wijsheid is een weefsel vol gaten. Vliegende tapijten vind je alleen in sprookjes. Bluf is schering en inslag. Niet-weten blijft de rode draad van ons bestaan.
Kijk eens aan, wat een slagzinnen allemaal weer. Stompt lekker af, vind je niet?
Om het beter voor het voetlicht te kunnen brengen, heb ik het niet-weten uit de tradities gelicht. Vrij geprepareerd van filosofie, religie, mythologie, kosmologie, moraal, ideaal en couleur locale. Ontdaan van lofspraak, grootspraak, kromspraak en kwaakspraak.
Vergeet zen, vergeet advaita, vergeet mystiek. Vergeet Meister Eckhart, vergeet Jan van het Kruis, vergeet Phyrro van Elis.
Niet-weten is alles betwijfelen. Ook de twijfel. Alles tussen aanhalingstekens zetten. Ook de aanhalingstekens. Alles loslaten. Ook het loslaten. Alles vergeten. Ook het vergeten.
Of ik het niet zonder paradoxen kan zeggen, alsjeblieft? Ja hoor. Niet-weten is van een koude kermis thuiskomen. Met je billen bloot gaan. Naaktlopen. Rillen en verstillen.
Of ik het niet wat aantrekkelijker kan maken? Nee zeg, er worden hier geen zoete broodjes gebakken. Maar ik kan het wel wat avontuurlijker maken.
Niet-weten is het anker lichten en schipbreuk lijden.
^ Niet-weten is het anker lichten en schipbreuk lijden.
Lied om niet.
We noemen het niet-weten!
We zingen het in koor!
Totdat we het vergeten!
Dan hebben we het door!
zacht woord voor niet-weten
Niet-weten is een degelijke term. Eenvoudig en zelfverklarend. Beter kan je het haast niet zeggen. Maar fraai is anders.
Soms wil je weleens goed voor de dag komen, zeg nou zelf. Bij je schoonmoeder of op een praatfeestje als je naast een hoogvlieger of diepganger zit.
Speciaal voor dat soort situaties heb ik het synoniem 'agnose' bedacht. Nou, bedacht... het lag al voor me klaar. Sinds mensenheugenis zowat. Al die tijd heeft niemand het geclaimd, of alle claims zijn mij ontgaan of verloren gegaan. Nu probeer ik het. Moet je horen:
Agnose is mijn natuurlijke staat.
Mooi hè?
Agnose mag dan een zacht woord zijn, je moet stevig in je schoenen staan om barrevoets rond te durven lopen.
Het woord agnose is samengesteld uit het Griekse a-: niet- (als in a-pathisch en a-politiek) en gnosis: kennis, weten (als in dia-gnose en pro-gnose). A-gnose betekent dus letterlijk niet-kennis of niet-weten.
De ontkenning, a-, vormt een geheel met de stam van het woord, gnosis, waardoor agnose minder negatief klinkt dan niet-weten.
Niet-weten heeft als term een streepje voor op agnose omdat het behalve een zelfstandig naamwoord ook een werkwoord is. Aan de andere kant heeft agnose een streepje voor op niet-weten omdat het geen streepje heeft.
Ach, wat maakt het uit. Agnose voor niet-weten is het ene woord voor het andere – kamer voor senaat, vertrek voor kamer, afreis voor vertrek, vergeet je bagage niet. Lood is oud ijzer, zei de dakdekker tegen de magneet.
Nog even dit. Agnose is geen onwetendheid, zwakzinnigheid of dementie. Geen mystieke eenheidservaring of een ander soort piekervaring die komt en gaat, en evenmin een trancetoestand. Geen romantische, obscurantistische of anti-intellectualistische verheerlijking van irrationaliteit boven rationaliteit, van het gevoel boven het verstand, van spontaniteit boven gemaaktheid, van de daad boven de gedachte, van de onbezonnenheid boven de bedachtzaamheid of van de natuur boven de beschaving. Agnose is niet-weten. Dat je het niet weet.
boek uit de Agnosereeks
Hypothese: het is leuker om Agnoseboeken te schrijven dan om ze te lezen.
serie boeken over niet-weten van Hans van Dam
1. (in de theologie) agnosticus
2. (in de Agnosereeks) iemand die niet het niet meer weet en daar niet meer mee zit
spellingsvariant: agnoSst
synoniemen: agorafiel, aikidogeest, aloog, antimeester, arme van geest, asoof, autoclast, avangelist, bestaansmysticus, disclaimer, dummy, duisterling, dwaalgast, dwaalgeest, dwaalgids, dwaalmeester, dwijsgeer, dwijsneus, dwijze, filasoof, gedachtefluisteraar, gedachtewisser, ignost, kenneloze, niet-wetende, nietswetende, niet-wetenschapper, niet-weter (nietweter), nitwit, non-wetende, non-weter, onwetende, ongewiskundige, onweter, tjaïst, tjazegger, varioloog, verduisterde, weetniet, weetnietgeest, weetnietmysticus, weteloze, wis-kundige, wiskunstenaar, wisser, woordenwisser, wijzeloze, xenofiel, xenoloog, xenomaan, zengeest
paroniemen: Agnostus, Agnostide
de mens opgevat als een wezen dat niet weet
synoniem: Homo ignorans
Een agnost houdt er geen vast mens- of zelfbeeld op na, dus ook niet dat van de Homo agnosticus.
Agnose is een nieuwvorming. Wie daar niet van houdt kan terugvallen op het bestaande woord agnosticisme.
In een theologische context betekent agnosticisme: niet weten of God bestaat. Maar er zit in het woord agnosticisme niets dat naar God verwijst. We kunnen het dus net zo goed, zo niet beter, gebruiken voor niet weten in algemene zin.
Er is in het woord agnosticisme helaas wel iets dat naar een leer verwijst: -isme. Niet-weten is geen leer, of het moest de lege leer zijn. Vandaar de volgende definitie:
Agnosticisme is de lege leer.
Om verwarring tussen de engere en de ruimere zin van agnosticisme te voorkomen, kun je de eerste theologisch agnosticisme noemen en de tweede radicaal agnosticisme. Dat kun je doen ja, maar je kunt ook gewoon agnose gebruiken.
gezegd van iemand die doet alsof hij niet weet
synoniem: niet-weterig
symbool van niet-weten en van de lege leer, gebaseerd op het wiskundige symbool voor de lege set (Ø), soms vormgegeven als onmogelijk figuur
samentrekking van agnose + icoon
^ Het agnosticon als onmogelijk figuur.
Als je het woord agnosticon te moeilijk vindt, kan je het ook gewoon het agnoseteken of de eh noemen.
de mystiek van niet-weten, dat wil zeggen een mystiek vrij van dogma's, hypostasen, reïficaties en deïficaties
Agnostiek is een porte-manteau samengesteld uit de woorden agnose en mystiek.
In de mystiek draait het om de eenwording met God; in de agnostiek is er niets meer om omheen te draaien.
Synoniemen: agnostische mystiek, weetnietmystiek, oermystiek, protomystiek, bestaansmystiek, de mystiek van alledag, seculiere mystiek, vrije mystiek, lege mystiek.
1. (in de theologie) het agnosticisme aanhangend
2. (in de Agnosereeks) niet-wetend
Echt agnostische literatuur is er nauwelijks.
Vroeger was ik veel banger dan nu, voor het onbekende en voor wat ik meende te weten; tegenwoordig sta ik zonder beven agnostisch in het leven.
een goddelijk niet-weten
Grieks a- (niet) + gnosis (kennis) + Latijn, dei (van God, goddelijk); vrij naar de katholieke term Agnus Dei, het Lam Gods
synoniem: ignos dei
Latijn, ignorare (niet weten) + dei (van god)
herkenningsstoornis waarbij de waarneming zelf nog intact is
Een beroemd geval van agnosie is de man die zijn vrouw voor een hoed aanzag – het titelverhaal van het gelijknamige boek van de neuropsycholoog Oliver Sacks.
Je begrijpt: agnose is geen agnosie. Begrijp je het niet dan heb je afasie.
fantasienaam voor een fantasieland waar ze niets weten, praktische zaken daargelaten
Agnosië is zo fantastisch dat zelfs sprookjesschrijvers zich er nooit gewaagd hebben.
fantasienaam voor een fantasieland waar ze alles weten
Gnosië is zo fantastisch dat zelfs sprookjesschrijvers zich er nooit buiten wagen.
weetnietkundige; iemand die veel weet over niet-weten
Van doctorandus tot agnorandus; levensloop van een leegloper
* Ondertitel van mijn onvoltooide autobiografie.
synoniem: ignorandus
Agnorandus spreek je uit als agnorandus of anjorandus. Ignorandus spreek je uit als ignorandus of injorandus.
Een vrouwelijke agnorandus kan je ook agnoranda (anjoranda) noemen, een vrouwelijke ignorandus ignoranda (injoranda).
iemand die niet weet; professor in de weetnietkunde
Sommige mensen denken dat een agnor hoger is, dus minder weet, dan een agnorandus, maar in de wolk van niet-weten zijn alle niveaus het hoogst, of het laagst, afhankelijk van je oriëntatie.
uitspraak: agnor, anjor of anjur
afkorting: ar.
synoniem: ignor (ir.)
uitspraak: ignor, injor of injur
paroniem: ingenieur
Een vrouwelijke agnor kan je ook een agnorita (anjorita) noemen, een vrouwelijke ignor ignorita (injorita).
eerste Griekse non-filosoof en postpyrronist uit de geschiedenis.
De Siamese tweelingbroer van Agnorandos, Ignorandos, is aansluitend geboren en daarmee met kop én schouders de eerste officiële postpostpyrronist uit de geschiedenis.
Nog tijdens de bevalling zwoor Ignorandus de non-filosofie af, op de voet gevolgd door zijn broer, die daarmee de tweede non-non-filosoof uit de geschiedenis werd. Veel haalde het niet uit, niemand kon ze uit elkaar houden, zijzelf ook niet, en daarna ging het van kwaad tot erger.
De scholastieke Grieken, lees Socrates, hebben veel van de beroemde gebroeders afgeleerd, maar niet genoeg, nee, lang niet genoeg.
eigennaam gebaseerd op de stam agno-
synoniem: Ignos
afgeleide namen:
Grieks, mannelijk: Agnorandos, Agnorandix, Agnos, Agnosios, Agnosix, Agnosos, Agnostix, Agnostos, Ignoramos, Ignorandix, Ignorandos, Ignos, Ignosios, Ignosix, Ignosos, Ignostix, Ignostos
Latijn, mannelijk: Agnorandus, Agnosio, Agnosis, Agnosius, Agnostus, Agnosus, Agnus, Ignoramus, Ignorandus, Ignosius, Ignostus, Ignosus, Ignus.
vrouwelijk: Agnosa, Agnosia, Agnosta, Agnostia, Ignorama, Ignoranda, Ignosa, Ignosia, Ignosta.
Naar wens combineren met rollen: Meester Agnos, Broeder Agnosio, Vader Ignosius, Moeder Agnosta, Zuster Ignoranda.
Ik hoop dat deze namen nog een plekje weten te vinden in de Agnosereeks, al ben ik rijkelijk laat op het idee gekomen, of anders in het nageslacht van mijn vruchtbare lezers (geboortekaartjes welkom).
voorgeslacht van trilobieten dat leefde in het Cambrium
Het geslacht Agnostus omvat verschillende soorten die Agnostiden genoemd worden.
paroniem: agnost
naam van verschillende soorten van het geslacht Agnostus
Agnostiden zijn stekeblind. Ze hebben een kleine kop en een grote staart. Hun pootjes zijn zo ongelijk van lengte dat ze er niet mee over de bodem kunnen lopen en alleen maar rondjes kunnen zwemmen. Geen wonder dat de agnostiden al een half miljard jaar zijn uitgestorven.
Stel, je zoekt een kant-en-klaar symbool voor de lege leer of voor de lege leerling of voor het lege denkbeeld of voor niet-weten of hoe je het maar noemen wil. Wat kies je dan? Een nul (0), een vraagteken (?), een beletselteken (...), een oneindigheidsteken (∞) of een ontkenningsteken (¬) misschien?
Ik heb van alles uitgeprobeerd en ben uiteindelijk blijven hangen bij het teken Ø, een schuin doorgestreepte cirkel of nul. Daar heb ik goede redenen voor.
In het Deens, Faeröers en Noors en in het fonetisch alfabet staat de letter Ø voor de klank (œː), als in deur. Onze taal heeft zelfs een woord dat uit niets dan deze klank bestaat: het tussenwerpsel eh, vormvarianten uh, um, in Vlaanderen euh.
Eh is een van de meest gesproken woorden van het Nederlands en van heel wat andere talen. Laten we Ø daarom het eh-teken of het eh-symbool of kortweg (de) eh noemen. Of het lege symbool of het weetnietsymbool, en op zon- en feestdagen het agnosticon, afgeleid van agnose (Grieks: a-, niet + gnosis, kennis), een chic woord voor niet-weten.
^ Het agnosticon als onmogelijk figuur, goud.
^ Het agnosticon als onmogelijk figuur, steen.
^ Het agnosticon als onmogelijk figuur, staal.
In de omgangstaal vult het tussenwerpsel eh de stilte tussen twee woorden op. Voor zover het een kreun nabootst, behoort het tot de klankwoorden. Aan het eind van een zin ontdoet het die van stelligheid of betekenis, net als je hoofd schudden, je schouders ophalen of je lippen samenpersen.
Eh zeggen is niets zeggen. Zeggen dat je niets zegt of weet te zeggen. Terugnemen wat je net hebt gezegd. Als uitdrukking van niet-weten is dit niets zeggen zeer veelzeggend. Meer kan je nauwelijks over niet-weten zeggen zonder je te vergalopperen. Beter kan je het haast niet zeggen.
Eh is stilte in een woord. Dat niet meer is dan het begin van een woord. Een aankondiging ervan. Vandaar dat dit tweeletterige onwoord eh (en de vormvarianten uh en um) in mijn dwaalteksten, samen met het drieletterige tja, een glansrol vervult als de kortst denkbare gesproken uitdrukking van agnose.
Dat de Ø internationaal uitgesproken wordt als 'eh' is al reden genoeg om juist dit teken als symbool voor de lege leer te gebruiken, maar het wordt nog mooier. In de wiskunde staat Ø voor de lege verzameling en voor de ondenkbare oplossingenverzameling; buiten de wiskunde voor 'niets' – drie uitmuntende metaforen voor de lege leer. Gratis en, eh, voor niets.
Ben je weleens in een zendo geweest, zo'n bijna lege ruimte waar aan zenmeditatie wordt gedaan? Goeie kans dat je dan een enso aan de muur hebt zien hangen.
Een enso (円相, ensō, Japans voor cirkel) is een open of gesloten cirkel 'getrokken met een lege geest die het kalligraferen aan het lichaam overlaat'.
^ De enso.
De enso staat traditioneel voor leegte, verlichting, het absolute, het ene, de kosmos, het zelf en dergelijke.
Een optioneel gat in de omtrek verwijst naar openheid of beweging.
Hoewel de lege leer zich nergens over uitspreekt, dus ook niet over abstracties als verlichting, het absolute, het ene, de kosmos, het zelf en dergelijke, is het door de vorm en de leegte van de enso – ik bedoel de cirkelomtrek en het gat – niet vergezocht de enso in te lijven bij de symbolen voor de lege leer.
Eventueel met een streep erdoor:
^ Het agnosticon als enso met een schuine streep erdoor.
Zo'n doorgestreepte enso mag van mij een ensø heten.
Hij lijkt op een verkeersbord, verboden te parkeren, en dat komt goed uit: niet-weten is nergens blijven hangen.
Almaar in beweging blijven.
Verder, verder!
Niet-weten is een slokop. Als een spin zuigt het zijn slachtoffers leeg.
Het symbool van niet-weten is het agnosticon, Ø. Dat kan je zelfstandig gebruiken maar je kan het ook opnemen in een woord om dat woord van zijn inhoud te ontdoen.
Zo is filøsøfie de lege filosofie van niet-weten, een filøsøøf iemand die filøsøfie bedrijft.
Kurt Gødel is de wiskundige die de ønvølledigheidsstelling bewees.
Nøn-dualisme is de agnostische variant van het non-dualisme, iemand die het nøn-dualisme aanhangt een nøn-dualist.
De Taø is de Tao van niet-weten, iemand die de Taø volgt een taøïst.
gød is de lege god van niet-weten – het lege object van de lege mystiek: god noch niet-god.
geløøf is het lege geloof van en in niet-weten, iemand die erin geløøft (of niet geløøft, dat maakt niet uit) een geløvige (of øngeløvige, dat maakt niet uit).
Bøeddhisme is boeddhisme zonder dogma's, iemand die het bøeddhisme aanhangt een bøeddhist en als hij door de pøørtløze pøørt is gegaan een bøeddha.
verløssing is verlossing in (en dus van) niet-weten, dat wil zeggen, øntwaken uit de droom in de drøøm (de lege droom).
^ Niet-weten is een sløkøp.
Wie niet weet, zoals ik, heeft geen antwoorden meer op de grote levensvragen. Ook niet, laat ik er maar geen doekjes om winden, op de kleine. Zelfs niet, dan hebben we het ergste meteen maar gehad, op de allerkleinste.
Wie niet weet heeft geen antwoorden meer en geen vragen. Hij heeft geen doel meer en geen weg. Hij heeft geen ik meer en geen zelf. Hij heeft geen vorm meer en geen leegte.
Wie niet weet heeft geen lichaam meer en geen geest. Hij heeft geen illusies meer en geen werkelijkheid. Hij heeft geen hel meer en geen hemel. Hij heeft geen zekerheden meer en geen twijfels.
Wie niet weet heeft geen gelijk meer en geen ongelijk. Hij heeft geen woorden meer en geen stilte. Hij heeft geen weten meer en geen niet-weten.
Geloof je dat? Pech gehad. Het is nog veel erger.
Wie niet weet gelooft zijn gedachten niet meer.
Deze ook niet.
BOEM!
'Met welke toverspreuk bezweer jij het weten, Hans?'
'Ik hoef het niet te bezweren.'
'Waarom niet?'
'Omdat mijn gedachten zelfbezwerend zijn.'
'Hoelang duurt het ongeveer voordat een gedachte zichzelf bezworen heeft?'
'Ongeveer even lang als die gedachte.'
'Kan je een voorbeeld geven van een recente gedachte waarbij dat gebeurd is?'
'Bij de gedachte dat gedachten zelfbezwerend zijn.'
Elf spelletjes om niet te spelen.
Hoewel niet-weten te simpel is voor woorden, nee, doordat niet-weten te simpel is voor woorden, kan ik niet beloven dat je het zult begrijpen.
Begrijpen is hier sowieso een raar woord.
Wat valt er te begrijpen aan een leeg begrip?
Wat valt er te leren aan een lege leer?
Wat valt er te lezen in een leeg boek?
Wat valt er te weten aan niet-weten?
Niet-weten is geen kwestie van weten, het is meer een kwestie van doen.
Niet-weten is geen kwestie van doen, het is meer een kwestie van niet-doen.
Niet-weten is geen kwestie van niet-doen, het is meer een kwestie van niet meer doen alsof.
Niet meer doen alsof je het allemaal wel doorhebt.
Niet meer doen alsof je alles al gezien hebt.
Niet meer doen alsof je overal geweest bent.
Niet meer doen alsof je nergens bang voor bent.
Niet meer doen alsof je alles onder controle hebt.
Niet meer doen alsof je de wijsheid in pacht hebt.
Niet meer doen alsof je alles kan hebben.
Niet meer doen alsof je alles kan.
Niet meer doen alsof je alles bent.
Niet meer doen alsof je niets bent.
Niet meer doen alsof je niets weet.
Niet-weten is niet meer doen alsof.
Niet-weten is niet meer doen alsof.
Dus ook niet meer doen alsof je doet alsof en ook niet meer doen alsof je niet meer doet alsof.
Dus ook niet meer doen alsof je ervoor kan kiezen om niet meer te doen alsof en ook niet meer alsof je daar niet voor kan kiezen.
Dus ook niet meer doen alsof je de baas bent over datgene in jezelf wat je toch weer laat doen alsof en ook niet meer alsof je daar niet de baas over bent.
Dus ook niet meer doen alsof je iets te zeggen hebt over de onnavolgbare omstandigheden die ervoor zorgen dat je steeds weer doet alsof en ook niet meer alsof je daar niets over te zeggen hebt.
Dus ook niet meer doen alsof het altijd de voorkeur verdient om niet meer te doen alsof en ook niet alsof dat niet zo is.
Dat scheelt een hoop acteerwerk al met al.
En eerlijk gezegd geloofden we je toch al niet.
We deden maar alsof.
De elf facetten van niet-weten.
Bij niet-weten valt niets te halen.
Er valt hooguit iets achter te laten.
Alles wat je meent te weten bijvoorbeeld.
Maar ook alles wat je niet meent te weten.
Ik bedoel, wat je meent niet te weten.
Alles wat je meent dus.
Wat er dan nog overblijft?
Nou um...
1. Niet weten te onderscheiden.
2. Niet weten te verenigen.
3. Niet weten te bevestigen.
4. Niet weten te ontkennen.
5. Niet weten te beheersen.
6. Niet weten te kiezen.
7. Niet weten te doen.
8. Niet weten te laten.
9. Niet weten te zeggen.
10. Niet weten te zwijgen.
En bovenal:
11. Niet weten van niet-weten.
Elf facetten heeft niet-weten maar dat maakt het nog geen diamant.
En al zou ik er nog eens elf maal elf facetten bij weten te slijpen, de schat van niet-weten is en blijft leeg.
Armoe is de weg van agnose. Zalig zijn de armen van geest.
Tweeëntwintig luchtkastelen.
Als niet-weten al een sleutel is, dan een zonder slot.
De gedachte dat je er een poort mee opent naar...
God!
Realisatie!
Het absolute!
Non-dualiteit!
Het onzegbare!
Onsterfelijkheid!
De Werkelijkheid!
Transcendentie!
Alwetendheid!
De Waarheid!
Eenwording!
Openheid!
Perfectie!
Het Zelf!
Nirwana!
Spontaniteit!
Authenticiteit!
Gelukzaligheid!
Innerlijke vrede!
Onverstoorbaarheid!
Onbegrensde Vrijheid!
Een einde aan het lijden!
... is precies dat: een gedachte.
In niet-weten geloof je je gedachten niet.
Ook niet de gedachte dat niet-weten een sleutel zonder slot zou zijn.
Of de gedachte dat je van je verwachtingen af moet.
Dat je er vanaf kán.
Dat dat ergens goed voor zou zijn.
Of dat het nergens goed voor zou zijn.
Ook dat geloof je niet.
En geloof dat ook maar niet.
Niet-weten is een sleutel zonder slot.
^ Een sleutel zonder slot.
Hij opent alleen maar gedachten.
Stel dat je vastzit in een bibliotheek. Dat je alleen maar kan lezen. Dat alles wat je weet uit boeken komt. Ook alles wat je weet van de relatie tussen boek en werkelijkheid.
Soms lees je dat boeken de werkelijkheid weerspiegelen. Soms lees je dat de werkelijkheid heel anders is. Soms lees je dat de werkelijkheid onkenbaar is. Soms lees je dat boeken de enige werkelijkheid zijn.
Je leest van alles en nog wat, maar als je nou alleen maar kan lezen, hoe moet je dan weten wat werkelijk is? Lezen is tenslotte geen weten. Of wou jij beweren dat alles wat je ooit gelezen hebt waar was?
Stel dat je aan bed gekluisterd bent. Dat je alleen maar kan dromen. Dat alles wat je weet uit dromen komt. Ook alles wat je weet van de relatie tussen droom en werkelijkheid.
Soms droom je dat dromen de werkelijkheid weerspiegelen. Soms droom je dat de werkelijkheid heel anders is. Soms droom je dat de werkelijkheid onkenbaar is. Soms droom je dat dromen de enige werkelijkheid zijn.
Je droomt van alles en nog wat, maar als je nou alleen maar kan dromen, hoe moet je dan weten wat werkelijk is? Dromen is tenslotte geen weten. Of wou jij beweren dat alles wat je ooit gedroomd hebt waar was?
Stel dat je opgesloten bent in je geest. Dat je alleen maar kan denken. Dat alles wat je weet uit je hoofd komt. Ook alles wat je weet van de relatie tussen gedachte en werkelijkheid.
Soms denk je dat gedachten de werkelijkheid weerspiegelen. Soms denk je dat de werkelijkheid heel anders is. Soms denk je dat de werkelijkheid onkenbaar is. Soms denk je dat gedachten de enige werkelijkheid zijn.
Je denkt van alles en nog wat, maar als je nou alleen maar kan denken, hoe moet je dan weten wat werkelijk is? Denken is tenslotte geen weten. Of wou jij beweren dat alles wat je ooit gedacht hebt waar was?
Denken is net zoiets als dromen of lezen.
Denken over denken is net zoiets als dromen over dromen of lezen over lezen.
Denken over denken over denken is net zoiets als dromen over dromen over dromen of lezen over lezen over lezen.
Het is net zoiets als een foto van een foto van een foto.
Onder illustrators heet dit het droste-effect, onder filosofen regressie, onder wiskundigen recursie.
Het lijkt oneindig diep maar het is oneindig oppervlakkig.
Net zo oppervlakkig als een dadaïstisch gedicht of een schilderij van een pijp of je reflectie in het water.
Ook dit denken over denken is zo plat als een dubbeltje.
De metageest is tweedimensionaal.
^ Denken over denken is net zoiets als dromen over dromen.
Denken lijkt oneindig diep maar is oneindig oppervlakkig.
Het steunt nergens op – deze gedachte ook niet.
Het denken steunt wel ergens op, zul je tegenwerpen, het is geworteld in de waarneming.
Dan zeg ik: Wie weet waar het denken ophoudt en de waarneming begint?
Jij: En de waarneming is geworteld in de zintuigen.
Ik: Wie weet waar de waarneming ophoudt en de zintuigen beginnen?
Jij: En de zintuigen zijn geworteld in het lichaam.
Ik: Wie weet waar de zintuigen ophouden en het lichaam begint?
Jij: En het lichaam is geworteld in de werkelijkheid.
Ik: Wie weet waar het lichaam ophoudt en de werkelijkheid begint?
Jij: Dus het denken is geworteld in de werkelijkheid.
Ik: Of is de werkelijkheid geworteld in het denken?
Of is er geen verschil tussen de werkelijkheid en het denken?
Of is er geen overeenkomst tussen de werkelijkheid en het denken?
En is er werkelijk zoiets als 'het denken' en 'de werkelijkheid' of zijn dat ook maar gedachten?
En als 'de werkelijkheid' en 'het denken' ook maar gedachten zijn, wat zegt dat dan over hun samenhang?
Dan begin jij een oeverloos wijsgerig betoog waaraan pas vier jaar later een eind komt met je promotie summa cum laude. Je stuurt me een presentexemplaar van je proefschrift en een maand later bel je me op.
Je zegt: Begrijp je nou wat ik bedoel?
Ik zeg: Begrijp je nou wat ik bedoel?
^ Wie weet waar de wortels ophouden en de kroon begint?
De meeste mensen nemen zonder meer aan dat hun gedachten waar zijn.
Ze geloven erin.
Blindelings.
Ze laten zich er volledig door leiden.
^ Ze geloven erin. Blindelings.
Maar zijn gedachten wel waar?
Als je probeert te bewijzen dat een gedachte waar is, doen zich... nieuwe gedachten voor.
Die op hun beurt bewezen moeten worden.
Enzovoort, zonder eind.
Het zingt maar rond.
Gedachten bewijzen met andere gedachten is net zoiets als een marionet die aan zijn eigen touwtjes trekt:
^ Marionet die aan zijn eigen touwtjes trekt.
Dat kan alleen maar in een tekening.
De meeste mensen nemen zonder meer aan dat woorden naar de werkelijkheid verwijzen.
Ze stinken erin.
Met open ogen.
Ze laten zich er volledig door leiden.
Maar verwijzen woorden wel naar de werkelijkheid?
^ Ze stinken erin. Met open ogen.
Als je uit wilt leggen wat een woord betekent komen er nieuwe woorden in je op.
Die je op hun beurt uit moet leggen.
Enzovoort, zonder eind.
Het zingt maar rond.
Woorden duiden met andere woorden is net zoiets als een baron die zichzelf aan zijn haren uit het moeras trekt: dat kan alleen maar in een verhaal.
Ben je net als ik niet zo goed in raadsels oplossen dan kan je ze maar beter zelf verzinnen. Het volgende raadsel had ik graag verzonnen als kind maar ik kwam er net pas op:
'Wie schiep de putjes?' 'De putjesschepper.'
In de tegenwoordige tijd werkt dit raadsel niet:
'Wie schept de putjes?' 'De putjesschepper.'
Ja, nogal wiedes. Het probleem is hier dat 'schept' de derde persoon enkelvoud is van scheppen in beide betekenissen van het woord, namelijk uitlepelen en maken, terwijl 'schiep' uitsluitend 'maakte' betekent.
Wil je per se de tegenwoordige tijd gebruiken en toch naar de schepping verwijzen dan moet je je van een hoofdletter bedienen:
'Wie schept de putjes?' 'De Putjesschepper.'
Deze versie werkt alleen op schrift want mensen hebben nog geen algemeen aanvaarde manier bedacht om hoofdletters uit te spreken.
Ik weet niet hoe het jou vergaat maar zo'n hoofdletter 'P' in combinatie met het bepaalde lidwoord 'de' activeert meteen mijn religieuze gen, dat anders de godganse dag ligt te niksen.
De putjesschepper was in mijn jeugd de laagste der laagsten, minder nog dan de behanger van lullen waar ik zelf vaak voor ben uitgemaakt. Maar bij de Putjesschepper met een hoofdletter zie ik meteen een heilige voor me met een gouden putschep als attribuut en een dito aureool – de Heilige der heiligen, de Verhevene, de Allerhoogste of moeten we in dit geval spreken van de Allerdiepste?
Vreemd genoeg heb ik me nooit afgevraagd wie de putjes geschapen heeft, als kind niet en als volwassene niet. Dat komt denk ik door de historische toevalligheid dat het putje nooit onderwerp van verering is geworden.
Het kan ook te wijten zijn aan de psychische toevalligheid dat het verstand een vacuüm verafschuwt – horror vacui heet dat in de psychostatica.
Gaten in de geest zijn er om op te vullen, maakt niet uit waarmee.
Alles liever dan niet weten.
Wie schiep de wereld? Deze vraag veronderstelt dat de wereld onafhankelijk van ons bestaat en dat hij geschapen is.
Volgens het Oude Testament was het de Schepper die de wereld schiep, maar wie schiep dan de Schepper? Deze vraag veronderstelt dat de Schepper onafhankelijk van ons bestaat en dat hij geschapen is.
Volgens gelovigen staat het buiten kijf dat de Schepper bestaat want dat heeft Hij geopenbaard in de bijbel. Dat het Zijn openbaring is en niet die van de menselijke auteurs van de bijbel staat buiten kijf want dat heeft Hij in diezelfde bijbel geopenbaard.
Genesis maakt bij mijn weten geen woorden vuil aan de genese van de Schepper zelf maar theologen zijn niet voor één gat te vangen: ze verklaren simpelweg dat de Schepper zelfscheppend is.
Of ze verklaren dat de Schepper zelf ongeschapen is en altijd al bestaan heeft.
Of ze verklaren dat de Schepper geschapen noch ongeschapen is of geschapen en ongeschapen of voorbij geschapenheid en ongeschapenheid, al naar gelang hun overtuiging dat Hij bestaat noch niet-bestaat of bestaat en niet bestaat of voorbij bestaan en niet-bestaan is.
Atheologen daarentegen stellen simpelweg dat de Schepper ongeschapen is omdat hij nooit bestaan heeft.
Wat hebben theologen en atheologen gemeen? Dat ze zeker zijn van hun zaak. Hoe dat kan is mij een raadsel maar dat is het punt niet.
Het punt is dit: God zou best zelfscheppend of ongeschapen (of beide of geen van beide) kunnen zijn, maar dat geldt net zo goed voor de wereld als geheel. Mocht de wereld inderdaad zelfscheppend of ongeschapen zijn, moeten we haar dan voortaan God noemen?
God zou ook best de Schepper van de schepping kunnen zijn, aangenomen dat de schepping geschapen is, maar hij zou net zo goed een schepping kunnen zijn van Zijn schepping. In het tweede geval kunnen we God misschien beter god noemen en zijn schepper de Schepping.
Of zou er toch een schepper van de Schepper zijn, een Superschepper? Zou er dan ook een schepper van de Superschepper zijn, een Supersuperschepper? Houdt dit een keer op of gaat het door tot in het oneindige? In het laatste geval, verdient dit oneindige dan een eigen naam of Naam, en is het zelf of Zelf zelfscheppend of hoe zit het?
De theologische kwestie van de schepping van de schepper is een schoolvoorbeeld van het zogeheten regressieprobleem dat overal in het denken opduikt.
Het regressieprobleem is een nagel aan de doodskist van filosofen, godgeleerden, wiskundigen, logici, autisten, moralisten, idealisten, fundamentalisten, fascisten en andere liefhebbers van sluitende systemen, totaalverklaringen en eindoplossingen.
Het is koren op de molen van de agnost.
Steeds wanneer de betrouwbaarheid van onze kennis in het geding is, doen zich vicieuze cirkels en ketens voor:
Om een gedachte te rechtvaardigen moet je terugvallen op andere gedachten die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een filosofische stelling te rechtvaardigen moet je terugvallen op andere stellingen die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een wetenschappelijke theorie te rechtvaardigen moet je terugvallen op algemenere theorieën die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een gebeurtenis te verklaren moet je terugvallen op oorzaken die je ook weer moet verklaren.
Om een handeling te verklaren moet je terugvallen op redenen die je ook weer moet verklaren.
Om een daad te rechtvaardigen moet je terugvallen op motieven die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een opvatting te rechtvaardigen moet je terugvallen op fundamentelere opvattingen die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een geloof te rechtvaardigen moet je terugvallen op een dieper geloof dat je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een norm, waarde of ideaal te rechtvaardigen moet je terugvallen op algemenere normen, waarden en idealen die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een juridische wet te rechtvaardigen moet je terugvallen op algemenere wetten die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een motto of principe te rechtvaardigen moet je terugvallen op hogere motto's en principes die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een voorschrift of verbod te rechtvaardigen moet je terugvallen op algemenere voorschriften en verboden die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een begrip te verklaren moet je terugvallen op andere begrippen die je ook weer moet verklaren.
Om een woord te definiëren moet je het omschrijven in woorden die je ook weer moet definiëren.
Om een wiskundig theorema te rechtvaardigen moet je terugvallen op andere theorema's die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een algemeenheid (de wereld, het leven, de mens, het denken, een organisatie, een organisme, een orgaan of een organel...) te verklaren moet je terugvallen op algemenere algemeenheden die je ook weer moet verklaren.
Om een redenering te rechtvaardigen moet je terugvallen op een logica (tweewaardig, driewaardig, meerwaardig, discreet, fuzzy, intuïtionistisch, modaal, dialogisch, paraconsistent...) die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om een hypothese te toetsen moet je terugvallen op een toetsingscriterium (verifieerbaarheid, falsifieerbaarheid, meetbaarheid, nut, consistentie, coherentie, consensus...) dat je ook weer moet toetsen.
Om een autoriteit (staat, kerk, bijbel, god, ratio, gezond verstand, empirie, wetenschap, opleiding, ervaring, hoofd, hart, buik, onderbuik, gevoel, intuïtie, instinct...) te rechtvaardigen moet je terugvallen op hogere autoriteiten die je ook weer moet rechtvaardigen.
Om je kenvermogen (verstand, vernuft, brein, geest, intellect, vindingrijkheid, voorstellingsvermogen, geheugen, genie...) te begrijpen moet je gebruik maken van datzelfde kenvermogen.
Om het gebruik van natuurlijke taal voor het uitdrukken van kennis te rechtvaardigen moet je gebruik maken van diezelfde taal.
Om het gebruik van symbolische taal voor het uitdrukken van kennis te rechtvaardigen moet je gebruik maken van een hogere symbolische taal of van natuurlijke taal.
^ Regressie – er komt geen eind aan.
Iedere poging om onze kennis volledig te funderen verzandt in regressies. Filosofen noemen dat het regressieprobleem, zelf noem ik het niet-weten.
Niet-weten is geen probleem. Niet-weten is waarin het regressieprobleem oplost als zout in de zee.
De Latijnse uitdrukking ignotum per ignotius betekent het onbekende herleiden tot het onbekendere.
Een verwante uitdrukking is obscurum per obscurius – het duistere herleiden tot het duisterdere.
Beide uitdrukkingen geven ironisch commentaar op de verklarende waarde van al te duistere theorieën maar je kan ze ook opvatten als een generaliserend commentaar op de hele verklaringspraktijk.
Als een kind vraagt waarom alles naar beneden valt en jij antwoordt dat het door de zwaartekracht komt, heb je dan iets verklaard? Zeg ja en ik vraag je wat zwaartekracht is. Daarvoor moet je bij een fysicus wezen, zeg jij.
Ik naar een natuurkundige, komt hij met een volstrekt onbegrijpelijk verhaal over tijdruimte en relativiteit of met een ander volstrekt onbegrijpelijk verhaal over gravitonen en kwantumfysica.
Ik naar een andere natuurkundige voor een verklaring van relativiteit en kwantumfysica, komt hij met een volstrekt onbegrijpelijk verhaal over 11-dimensionale snaren of een andere Theorie van Alles.
Zo ga je van de regen in de sloot, ignotum per ignotius.
Weliswaar heeft de natuurkunde voorspellende waarde maar daarom maakt ze de wereld nog niet begrijpelijker. Integendeel, de natuurkunde voegt alleen maar raadsels toe. Raadsels als zwaartekracht, relativiteit, massa, tijdruimte, kwanta, gravitonen en higgsvelden.
Bestaat dat allemaal echt of zijn het denk- en rekenhulpjes van de fysicus? Vraag dat maar aan een metafysicus, zeg je. Ik op zoek naar zo'n wezen, nergens meer te vinden. Blijkt zowat de hele filosofie op zijn gat te liggen. En wat voor gat, zo zwart als wat.
Bovendien zijn zowel de doorijlende fysica als wijlen de na-ijlende metafysica als verschijnsel zelf volstrekt onbegrijpelijk en onverklaarbaar. Geen wonder, een paar waterstofmolecules zijn nog net door te rekenen, maar de rekenaar zelf?
Onder regressie versta ik hier het stapsgewijs herleiden van een doorgaans bijzondere zaak, de regressor – bijvoorbeeld een begrip, bewering, bewijs, interpretatie, oorzaak of verklaring – tot een gelijksoortige en doorgaans algemenere zaak.
Een regressie die na een of meer achterwaartse stappen doodloopt in een beginpunt – een eerste oorzaak, een laatste zin, een hoogste doel, een diepste betekenis, een universele wet, een theorie van alles, een absolute autoriteit, een hoogste werkelijkheid, een ultieme waarheid, een basiswaarde – heet een eindige regressie, een die almaar doorloopt een oneindige regressie.
Een eindige regressie die op een van zijn eigen schreden terugkeert heet een circulaire regressie of een vicieuze cirkel.
Datgene waarin een eindige regressie doodloopt, noem ik de grond van de regressor; datgene waarin een oneindige regressie doorloopt, de ongrond van de regressor.
Zodra je vaste grond onder je voeten hebt, is het probleem waarvoor je je gesteld zag, bijvoorbeeld het funderen van kennis, opgelost. Tot die tijd schuif je het probleem alleen maar voor je uit en ben je grondeloos.
Regressieleer is het kentheoretisch dogma dat ieder gezag – god, paus, kerk, bijbel, wetenschap, empirie, verstand, opleiding, intuïtie, ervaring – waarop je je beroept om iets – een daad, een maatregel, een stelling – te rechtvaardigen, op zijn beurt autorisatie behoeft, zonder eind, zodat je nooit ook maar de geringste zekerheid kunt verkrijgen.
Iedere verklaring vraagt weer om een onderliggende verklaring, iedere interpretatie om een hogere interpretatie, ieder principe om een achterliggend principe, et cetera.
Wat je ook opvoert, god, de wetenschap, intuïtie, ervaring, ratio, instinct – de vraag vanuit de regressieleer zal altijd zijn: hoe weet je dat die grond onbetwijfelbaar is?
Dit obstinate doorvragen, waartegen geen kruid gewassen is, maakt van elke regressie een oneindige regressie die verloren loopt in het ongewisse – tenzij je net als de wiskundige je toevlucht neemt tot postulaten.
Maar daardoor krijgt kennis ofwel een hypothetisch of een fundament(al)istisch karakter en schiet je het doel, het onderbouwen van die kennis, toch nog voorbij.
Het probleem van het funderen van kennis heet het regressieprobleem.
Het argument dat je door het regressieprobleem niets (zeker) kunt weten, heet het regressieargument.
Als het in algemene zin waar is dat iedere poging tot onderbouwing uitloopt op een oneindige regressie, dan geldt dit uiteraard ook voor de regressieleer zelf. Als het daarentegen niet voor de regressieleer zelf geldt dan is het in algemene zin niet waar.
Dat de regressieleer zichzelf kan onderbouwen is daarom op voorhand uitgesloten. Tenzij we de logica overboord zetten, maar dan kan het helemaal niet meer. Regressieleer is dus zelf onontkoombaar dogmatisch.
Daarin verschilt de regressieleer van de lege leer, die zich nergens over uitspreekt, dus ook niet over de grondeloosheid van alle kennis.
Uit de lege leer volgt niets, ook geen regressieleer. Omgekeerd volgt de lege leer nergens uit, ook niet uit de regressieleer, niet dat ik weet.
Meer heb ik over een eventuele via regressiva naar (of uit) niet-weten niet te zeggen.
Minder wel.
'Wat is weten?'
'Op iedere vraag een antwoord.'
'Wat is niet-weten?'
'Op ieder antwoord een vraag.'
'Wat is weten?'
'Op ieder antwoord een vraag, op iedere vraag een antwoord.'
'Wat is niet-weten?'
'Geen antwoorden of vragen meer.'
Zeven dagen verbleef Meester Zwerver in ons land.
In die zeven dagen hield hij zeven toespraken.
Op maandag zei hij: niet-weten is een open cel.
Op dinsdag zei hij: niet-weten is een leeg hotel.
Op woensdag zei hij: niet-weten is een blaaskapel.
Op donderdag zei hij: niet-weten is een luchtduel.
Op vrijdag zei hij: niet-weten is een zweeftoestel.
Op zaterdag zei hij: niet-weten is mijn metgezel.
Op zondag zei hij: niet-weten is een stille yell.
Sindsdien heeft niemand meer van hem gehoord.
Ook niet aan gene zijde van de poort.
Tweeëntwintig ankers om te lichten.
Afgaand op onze boeken zijn wij mensen al zolang we schrijven aan het zoeken naar houvast. En misschien al zolang we spreken, denken, bestaan, al valt dat niet meer na te gaan.
We zoeken naar grondbegrippen!
We zoeken naar archetypen!
We zoeken naar oerprincipes!
We zoeken naar vaststaande feiten!
We zoeken naar evidente axioma's!
We zoeken naar fundamentele stellingen!
We zoeken naar eeuwige wetten!
We zoeken naar absolute waarden!
We zoeken naar universele rechten!
We zoeken naar de steen der wijzen!
We zoeken naar een ijzeren logica!
We zoeken naar een archimedisch punt!
We zoeken naar een laatste instantie!
We zoeken naar de opperste autoriteit!
We zoeken naar de grootste god!
We zoeken naar de eerste oorzaak!
We zoeken naar het laatste woord!
We zoeken naar de echte reden!
We zoeken naar de ware toedracht!
We zoeken naar de uiteindelijke betekenis!
We zoeken naar het hoogste doel!
We zoeken naar de diepste zin!
We zoeken het in spreuken en in vloeken.
We zoeken het bij priesters en in boeken.
We zoeken naar het einde van het zoeken.
Zoeken naar ons diepste wezen, de laatste waarheid, de hoogste autoriteit, de ware toedracht et cetera is net zoiets als zoeken naar de bouwstenen van de kosmos.
Fysici vinden weliswaar steeds meer deeltjes, maar elementaire, ho maar. En zijn het nog wel deeltjes, die rare dingetjes...
- die geen massa hebben
- die geen ruimte innemen
- die op meer plaatsen tegelijk verschijnen
- die elkaar sneller dan het licht beïnvloeden
- die zich de helft van de tijd gedragen als golven
- die zich alleen laten beschrijven als waarschijnlijkheidsfuncties
- die zich uitsluitend vertonen aan geschoolde waarnemers onder kunstmatige omstandigheden
- en zomaar verschijnen en verdwijnen in het ziedende niets dat kwantumvacuüm heet?
Als we al geen elementaire deeltjes kunnen vinden, hoe groot is dan de kans op elementaire gedachten?
Laten we deze redenering het regressieargument noemen.
Stel dat je er ondanks alle vicieuze cirkels en regressies toch in zou slagen je kennis van de werkelijkheid zeker te stellen.
Hoe weet je dan of die werkelijkheid echt is?
Hoe weet je of je leven meer is dan een idee of een droom of een waan of een hallucinatie of een visioen of zelfsuggestie of hypnose of een goddelijke of duivelse illusie?
Misschien ben je alleen maar een databestand op een geheugenchip (Total Recall).
Misschien ben je alleen maar een computergestuurd lichaam in een vruchtwaterbad (The Matrix).
Misschien ben je alleen maar een lichaamloos brein in een vat (William and Mary).
Misschien ben je alleen maar een toeschouwer van andermans leven (Being John Malkovich).
Misschien speelt de wereld zich wel helemaal af in je eigen bewustzijn (solipsisme).
Misschien is de wereld alleen maar jouw ervaring van die wereld (externalisme).
Misschien lig je op dit moment wel in coma en verbeeld je je alleen maar dat je dit leest.
Misschien zijn we allemaal slachtoffers van een grote bedrieger die ons kan laten denken wat hij wil.
(Le malin génie of de Grote Bedrieger is een bedenksel van de grote bedrieger René Descartes of van de grote bedrieger die hem dat deed denken.)
Is het waar, dromen we dit leven alleen maar? Zo voelt het niet, maar als je droomt voelt het ook niet als een droom.
Tenzij je droomt dat je droomt natuurlijk, maar dan voelt de droom waarin je dat droomt weer niet als een droom.
Of dromen we alleen maar dat we dit leven alleen maar dromen?
Laten we de vraag hoe je moet vaststellen wat werkelijk is het illusieprobleem noemen, en de redenering dat dat niet kan het illusieargument.
^ Vlinder die droomt dat hij Zhuang Zhou is die droomt dat hij een vlinder is.
Even recapituleren.
Het regressieargument: wat je ook meent te weten, bewijzen kan je niets. Al je kennis hangt in de lucht.
Het illusieargument: wat je ook kan bewijzen, misschien is het maar een droom. Al je bewijzen hangen in de lucht.
De combinatie van het regressie- en illusieargument noem ik het onzekerheidsbewijs.
Wat eruit volgt – dat je eigenlijk niets weet – noem ik het onzekerheidsprincipe.
(Vrij naar het gelijknamige principe van de natuurkundige Werner Heisenberg.)
^ Al je kennis hangt in de lucht.
Moeilijke woorden maar je hoeft ze niet te onthouden hoor, we gaan ze toch meteen weer doorprikken...
BOEM!
Het onzekerheidsprincipe (eigenlijk weet je niets) volgt uit het onzekerheidsbewijs (regressieargument plus illusieargument), zei ik, maar is dat wel zo?
Natuurlijk niet.
Waarom niet?
Omdat het onzekerheidsbewijs zichzelf ontkracht.
Zo maakt het zonder enige rechtvaardiging gebruik van ongedefinieerde termen als regressie, illusie en bewijs.
Het veronderstelt zonder enige rechtvaardiging dat een gedachte pas waar of waardevol kan zijn als ze bewezen is.
Het beroept zich zonder enige rechtvaardiging op een tweewaardige logica.
En zo verder langs onze lijst met vicieuze cirkels en regressies.
Omdat het regressieargument en het illusieargument in hun huidige vorm geen beperkingen kennen, zijn ze overal op van toepassing, dus ook op zichzelf.
Het onzekerheidsbewijs dat onze bewijzen ongegrond zijn is zelf ongegrond.
Waardoor ook het onzekerheidsprincipe op losse schroeven komt te staan:
Eigenlijk weet je niet eens dat je niets weet.
Zelfs de kennis dat al je kennis in de lucht hangt hangt in de lucht.
Hoe zullen we dit eens noemen – het on-onzekerheidsprincipe?
Eigenlijk weet je niet eens dat je niets weet, zei ik, en vroeg me af of we dat het on-onzekerheidsprincipe moesten noemen.
Maar de vraag is niet hoe we het moeten noemen; de vraag is of we het on-onzekerheidsprincipe dan wel kunnen bewijzen.
Natuurlijk niet.
Opnieuw door het regressieargument en het illusieargument.
Kunnen we dan misschien bewijzen dat het on-onzekerheidsprincipe onwaar is?
Ook al niet.
Nog steeds door het regressieargument en het illusieargument.
Waardoor ook het on-onzekerheidsprincipe op losse schroeven komt te staan:
Eigenlijk weet je niet eens dat je niet eens weet dat je niets weet.
Zelfs de kennis dat de kennis dat al je kennis in de lucht hangt hangt in de lucht.
Jeetje.
En dan moeten we dit zeker het on-on-onzekerheidsprincipe noemen?
Dat is geen spreken meer.
Dat is stotteren.
Eigenlijk weet je niet eens dat je niet eens weet dat je niets weet, zei ik, en stelde voor om dat het on-on-onzekerheidsprincipe te noemen.
Is dat dan tenminste wel waar – of onwaar desnoods?
Nog steeds niet:
Eigenlijk weet je niet eens dat je niet eens weet dat je niet eens weet dat je niets weet.
Zelfs de kennis dat de kennis dat de kennis dat al je kennis in de lucht hangt hangt in de lucht.
En zo kunnen we maar doorgaan, tot het einde der tijden niet meer valt te onderscheiden van het eeuwige heden of het toekomstige verleden.
Want het ligt nou eenmaal in de aard van een bewering dat ze steeds een of ander weten uitdrukt.
Een oneindige bewering net zo goed.
Hoe we dit nog moeten noemen?
Gewoon, het on-on-on-on...
Wat is het dat zich in geen enkele bewering laat vangen?
Zelfs niet in een oneindige?
Zelfs niet in een eeuwig stamelen?
Inderdaad: niet-weten.
Precies dit onbewijsbare, zelfvernietigende van-niets-weten.
Dat dus eigenlijk een niet-weten tussen aanhalingstekens is.
Een 'niet-weten'.
Zelfs van niet-weten weet het niet en daarmee keert het weten als een boemerang terug.
Maar niet het voormalige, het vanzelfsprekende, het verleidelijke, het grootste, het meeslepende WETEN.
Alleen de schaduw daarvan.
Een weten tussen aanhalingstekens.
Een 'weten'.
Voorgoed gegijzeld door niet-weten.
Dat zelf ook al tussen aanhalingstekens stond.
^ Een 'weten'. Voorgoed gegijzeld door 'niet-weten'.
Niet-weten is geen onwetendheid. Het is geen hoger weten. Het is 'weten' en 'niet weten' tegelijk. Het is het smeltpunt van 'weten' en 'niet weten'.
Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent iets te weten en niet langer meent niets te weten. Zhi wu zhi heet dit in het taoïsme: weten niet weten. Weten zonder weten, zeggen wij, wetend niet weten.
Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent iets te doen en niet langer meent niets te doen. Wei wu wei heet dit in het taoïsme: doen niet doen. Doen zonder doen, zeggen wij, doende niet doen.
Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent iemand te zijn en niet langer meent niemand te zijn. Zijn zonder zijn, kan je dat noemen, zijnde niet zijn.
Niet-weten is het punt waarop je niet langer iets gelooft en niet langer niets gelooft. Geloven zonder geloven, gelovend niet geloven.
Niet-weten is oordelen zonder oordelen.
Hechten zonder hechten.
Spreken zonder spreken.
Hebben zonder hebben.
Denken zonder denken.
Willen zonder willen.
Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent op een of ander punt te zijn.
Niet-weten is geen-punt.
'Wat is weten?'
'Uitstel van betaling.'
'Wat is niet-weten?'
'Een streep door de rekening.'
'Wat is niet-weten?'
'Overal de keerzijden van zien.'
'Maar dan ben je nooit meer ergens helemaal voor.'
'Ook van de keerzijden.'
'Maar dan ben je nooit meer ergens helemaal tegen.'
'Ook van neutraliteit.'
'Maar dan hoor je nooit meer ergens helemaal bij.'
'Dan sta je nooit meer ergens helemaal buiten.'
'Veelzijdig hoor.'
'En wat is daarvan de keerzijde?'
'Nou?'
'Veelzijdigheid is best eenzijdig.'
'Wat zijn de keerzijden van niet-weten?'
'Niet-weten heeft geen keerzijden.'
'Waarom niet?'
'Niet-weten heeft geen zijden.'
'Onzijdig hoor.'
'Zelf noem ik het alzijdig.'
'Ik zie het verschil niet.'
'Onzijdig klinkt zo eenzijdig.'
Ik heb verlichting gevonden... in de duisternis!
Ik heb eenheid gevonden... in de delen!
Ik heb rust gevonden... in mijn onrust!
Ik heb vrede gevonden... in tegenstrijdigheid!
Ik heb stilte gevonden... in de storm!
Ik heb zekerheid gevonden... in dubio!
Ik heb vaste grond gevonden... in de vrije val!
Ik heb mijn draai gevonden... in stuurloosheid!
Ik heb het antwoord gevonden... in de vraag!
Ik heb de oplossing gevonden... in het raadsel!
Ik heb de werkelijkheid gevonden... in de illusie!
Ik heb vervulling gevonden... in de leegte!
Ik heb de maan gevonden... in mijn vinger!
Ik heb de ruimte gevonden... in mijn geest!
Ik heb vrijheid gevonden... in overgave!
Ik heb wijsheid gevonden... in mijn dwaasheid!
Ik heb alles gevonden... in niet vinden!
Ik ben thuisgekomen... in den vreemde!
Niet-weten betekent dat alles wat je meende te weten tussen haakjes is komen te staan. Dus ook alles wat je meende te weten over niet-weten.
Dat laatste zou je, geïnspireerd door de wiskunde, de macht van niet-weten kunnen noemen of niet-weten in het kwadraat of niet-weten tot de macht niet-weten, symbolisch:
^ De macht van niet-weten
En als we een agnosticon gebruiken in plaats van een vraagteken:
^ Zeg: 'uh kwadraat'.
Even heb ik overwogen dit Witboek Niet-Weten 'De macht van niet-weten' te noemen. Dat zou mooi passen in het rijtje 'De kracht van niet-weten' van Louis Steeman en 'De kunst van het niet-weten' van Willem Geene, 'De wijsheid van het niet-weten' van Estelle Frankl, 'De zin van niet-weten' van Paul van der Velde en Ignace de Haes, en 'Niet-weten als levenshouding' van Jan Oegema.
In deze boeken wordt niet-weten aangeprezen als weg, als keuze, als methode, als bejegeningswijze, als panacee voor allerlei problemen, persoonlijk, spiritueel, existentieel, sociaal, maatschappelijk, organisatorisch en financieel.
Slim gedaan, zo prijs je je handel aan, maar niet-weten aanprijzen is wel het laatste wat ik wil. Voor mij is niet-weten iets wat je overkomt en waarmee je moet leren leven, niet iets om uit alle macht na te streven om het leven op een paradoxale wijze toch nog naar je hand te zetten.
De macht van niet-weten is een ander woord voor de onmacht van het weten.
En de wiskunde van niet-weten is gewoon wis-kunde.
^ De macht van niet-weten is een ander woord voor de onmacht van het weten.
Als je niet weet, dan ook niet van niet-weten, en als alles een illusie is, zoals de non-dualist beweert, dan ook de illusie.
Dat kan je de illusie van de illusie noemen of maya-maya of zo.
Als alles leeg is (zonder zelf, ziel of essentie), zoals de boeddhist beweert, dan ook de leegte zelf.
Dat kan je de leegte van de leegte noemen of leegte kwadraat of leegte tot de macht leegte, of sunyata-sunyata of het niet-zelf van niet-zelf of anatman-anatman of het afhankelijk ontstaan van afhankelijk ontstaan of pratitya samutpada kwadraat enzovoort.
Mooie woorden kunnen het niet verhullen: zodra wijzen beginnen te zwammen schieten de paradoxen als paddenstoelen uit hun mond...
BOEM!
'Hoe zou jij jezelf omschrijven, Hans?'
'Als de man die alles wist.'
'Wat wist je allemaal?'
'Dat is de vraag niet.'
'Wat is de vraag wel?'
'Wat ik allemaal wis.'
'O, zo.'
'O zo.'
'Wat wis je allemaal?'
'Wat niet.'
'Wat blijft er over als je alles wist?'
'Ik zou het ook niet weten.'
'Het enige wat overblijft is niet-weten?'
'Ook gewist.'
'Het enige wat overblijft is wissen?'
'Ook gewist.'
'En nu?'
'Wat?'
In de inleiding van dit Witboek Niet-Weten omschrijf ik niet-weten als het witten van het weten. Een goed alternatief voor witten is wissen.
Een weetniet kan je namelijk zien als iemand die voortdurend zijn gedachten wist en steeds van gezichtspunt wisselt. Die zijn gedachten wist door van gezichtspunt te wisselen. Die van gezichtspunt wisselt door zijn gedachten te wissen.
Daarom kan je de weetniet met recht een wiskunstenaar noemen, een gedachtewisselaar of gedachtewisser, een standpuntenwisselaar of standpuntenwisser, een woordenwisser, een bordenwisser die het onvermijdelijke bord voor zijn kop leeg houdt, kortweg een wisselaar of wisser.
Zijn niet-weten is wis-kunde of wiskunst; zijn levenshouding wis-wijs. (Wis-kunde en wis-wijs met een streepje om duidelijk te maken dat het om het wissen gaat en niet om mathematica. Bij wiskunst en wiskunstenaar is dat niet nodig.)
Niet-weten kan je definiëren als wis-kunde, de kunst van het wissen van het weten, maar ook als ongewiskunde, samengesteld uit de woorden ongewis en kunde.
Ongewiskunde is een contradictio in terminis, een oxymoron in één woord, door de nevenschikking van twee tegengestelde woorden, ongewis en kunde, dus dat begint al goed.
Onder ongewiskunde versta ik de leer der bestaansonzekerheid, een systematische beschrijving van alles wat in het leven ongewis is, zo'n beetje alles dus, zelfs de ongewisheid, anders wist je toch weer waar je aan toe was, het toppunt van chaos is halve chaos.
Iemand die ongewiskunde bedrijft, zoals ik, heet dan een ongewiskundige.
Het bijvoeglijk naamwoord van ongewiskunde is ongewiskundig.
Elf keer afkicken.
Als je niet weet is het net alsof je gedachten hun uitroeptekens kwijtraken.
Alsof ze in een kleinere letter staan.
Alsof ze minder nadruk hebben.
Alsof ze tussen haakjes staan.
Tussen vraagtekens.
Tussen aanhalingstekens.
Dan heb je geen GEDACHTEN meer maar gedachten.
Of gedachten.
Of (gedachten).
Of ¿gedachten?
Of 'gedachten'.
IK is dan maar 'ik'.
KENNIS is maar 'kennis'.
OORDELEN zijn maar 'oordelen'.
MENINGEN zijn maar 'meningen'.
GELOOF is maar 'geloof'.
GOD is maar 'god'.
WOORDEN zijn dan maar 'woorden'
DADEN zijn maar 'daden'.
WAARHEID is maar 'waarheid'.
WIJSHEID is maar 'wijsheid'.
NIET-WETEN is maar 'niet-weten'.
Misschien denk je nu dat je met je gedachten tussen aanhalingstekens wel ONVERSTOORBAAR zal zijn.
Een HEERLIJKE gedachte, nietwaar?
Zo zonder aanhalingstekens.
Maar tussen aanhalingstekens?
Hm.
Elf verslavingen.
Niet-weten is bevrijdend omdat het je gedachten tussen aanhalingstekens zet.
Het haalt de angel eruit.
Ze worden zachter.
Wie niet weet heeft geen GEDACHTEN meer maar 'gedachten'.
Alleen willen we helemaal geen 'gedachten'.
Juist niet, we smachten naar GEDACHTEN.
Naar MEESTERLIJKE gedachten.
We willen MEESTER over ons denken zijn.
We willen het leven al denkende OVERMEESTEREN.
We willen niet 'ik' zijn maar IK.
We zoeken geen 'kennis' maar KENNIS.
Geen 'oordelen' maar OORDELEN.
Geen 'meningen' maar MENINGEN.
Geen 'geloof' maar GELOOF.
Geen 'god' maar GOD.
Geen 'woorden' maar WOORDEN
Geen 'daden' maar DADEN.
Geen 'waarheid' maar WAARHEID.
Geen 'wijsheid' maar WIJSHEID.
Geen 'niet-weten' maar NIET-WETEN.
Wie meester wil zijn over zijn gedachten zal slaaf zijn van zijn gedachten.
Al was het maar van deze.
Beste Hans,
Mooi boek heb jij geschreven over De Poortloze Poort zeg, niet om door te komen! Ben jij er wél doorgekomen? Hoe is het daar?
Beste Aafke,
Wie zich met de moed of moedeloosheid der hoop of wanhoop door het wormgat van niet-weten wurmt, of er net als ik tegen zijn zin doorheen wordt geduwd, vindt zichzelf terug in...
(tromgeroffel, kanongebulder, BOEM! BOEM! BOEM!)
Aafke: Hou me niet langer in spanning.
Hans: Daar, of moet ik zeggen hier of 'hier', ontdekt hij, of moet ik zeggen 'hij' of het of 'het', tot zijn of 'zijn' blijvende verwondering, als je de oogverblindende klaarheid van totale verwarring zo mag noemen, dat er niets veranderd is – of toch?
Aafke: Nou?
Hans: Tja, wat kan ik zeggen zonder meteen te ver te gaan? Of heb ik het al gezegd? Of ben ik al te ver gegaan? (Alles lijkt nog bij het oude maar het is net of het allemaal tussen haakjes is komen te staan.) 'Tussen aanhalingstekens.' Niet uitgegumd maar doorgestreept. En steeds die innerlijke drang, zacht en zoet en onweerstaanbaar, om alles zonder woorden onder woorden te brengen, mij zonder ze te dienen van de woorden te bedienen.
Aafke: Ik geloof niet dat ik het begrijp.
Hans: Ik geloof niet dat ik het zelf begrijp maar dit kan ik je wel vertellen, het wormgat van niet-weten voert niet van hier naar daar met achterlating van het aardse tranendal. Niet van samsara naar nirwana waar alle begeerte is uitgedoofd. Niet van het relatieve naar het absolute waar nog geen grassprietje verkeerd ligt. Niet van de dualiteit van de woorden naar de non-dualiteit voorbij de woorden. Niet van de illusie naar de werkelijkheid.
Aafke: Waarheen dan wel?
Hans: Het wormgat van niet-weten voert van hier naar 'hier', waar ik 'ik' is en jij 'jij'. Waar woorden 'woorden' zijn en spreken 'spreken' is. Waar lijden 'lijden' is en vreugde 'vreugde'. Waar begeerte 'begeerte' is en onthechting 'onthechting'. Waar dualiteit 'dualiteit' is en non-dualiteit 'non-dualiteit'. Waar werkelijkheid 'werkelijkheid' is en illusie 'illusie'.
Aafke: Alles goed en wel maar wat moet dat met die aanhalingstekens?
Hans: 'Met aanhalingstekens wil een schrijver aangeven dat hij niet bedoelt wat er staat', zegt Gerrit Krol zonder aanhalingstekens. De schrijver geeft er niet mee aan wat hij wel bedoelt. Als hij dat wist zou hij het heus wel opschrijven.
Aafke: Bedoel je dat de waarheid voorbij de woorden is?
Hans: God nee, dat is zo'n cliché. Als ik dat bedoelde zou ik het toch gewoon opschrijven?
Aafke: Laten we even aannemen dat een schrijver met aanhalingstekens wil aangeven dat hij niet bedoelt wat er staat. Wat wil de schrijver Hans van Dam er dan wel mee aangeven?
Hans: Dat hij nergens op staat?
Aafke: Dat hij nergens op stáát of dat hij nergens óp staat?
Hans: Dat hij nergens op slaat dan maar.
Aafke: In concreto?
Hans: Dat hij niet langer de spijker op zijn kop slaat. Dat hij niet langer spijkers met koppen slaat. Dat hij niet langer met z'n vuist op tafels slaat om zijn gelijk te bekrachtigen. Dat hij niet langer met z'n vuist op zijn borst slaat om zichzelf te bekrachtigen. Dat hij niet langer met zijn vuisten op iedere godverlaten poort staat te roffelen omdat hij hier zo nodig weg moet. Dat hij geen vuist meer maakt, ook niet tegen zijn vuist. Dat hij voor de vuist weg leeft.
Aafke: Wat moet je ook anders als je het allemaal niet meer weet.
Hans: Als je het allemaal niet meer weet heb je geen poort meer om doorheen te gaan en ben je er ook niet meer naar op zoek. Dat is de enige 'poort' waar ik doorheen gegaan ben: de poort naar poortloosheid.
Aafke: Waar vind ik die poort?
Hans: Weten dat er een daar is houd je hier. Niet-weten kent geen hier en daar. Klaar.
Aafke: Er is helemaal geen poort.
Hans: Voor mij is het maar een woord.
Aafke: Misschien ben ik zelf de poort.
Hans: Misschien ben je zelf niet om door te komen.
Aafke: Misschien moet ik toch je boek lezen.
Hans: Zolang je denkt dat er een poort is zul je er niet doorheen gaan.
Luuk: Is al onze kennis ongegrond?
Hans: Geen idee.
Luuk: Op wat voor gronden zou onze kennis kunnen steunen?
Hans: Op gronden tussen aanhalingstekens?
Luuk: Wat als onze gronden inderdaad 'gronden' zijn?
Hans: Dan zijn onze bewijzen 'bewijzen', onze waarheden 'waarheden', onze zekerheden 'zekerheden', onze oordelen 'oordelen', onze standpunten 'standpunten', onze meningen 'meningen', onze normen 'normen', onze waarden 'waarden' en onze principes 'principes'.
Luuk: Zijn onze gronden 'gronden'?
Hans: Dat valt niet te bewijzen.
Luuk: Waarom niet?
Hans: Omdat bewijzen dan 'bewijzen' zouden zijn.
Luuk: Bedoel je dat er toch gronden zijn?
Hans: Dat valt niet te bewijzen.
Luuk: Waarom niet?
Hans: Als ze bewijsbaar waren zouden ze op andere gronden berusten.
Luuk: Gronden zijn per definitie onbewijsbaar.
Hans: Definiëren staat vrij.
Luuk: Wat betekent dit voor ons weten?
Hans: Dat het alleen maar 'weten' is.
Luuk: En voor ons niet-weten?
Hans: Dat het alleen maar 'niet-weten' is.
Luuk: En voor die aanhalingstekens?
Hans: Dat het alleen maar 'aanhalingstekens' zijn.
Luuk: Wat is dan nog het verschil tussen 'weten' en 'niet-weten'?
Hans: Een verschil tussen aanhalingstekens.
Luuk: Een 'verschil'.
Hans: Bij wijze van spreken.
Luuk: Weten is 'weten' en niet-weten is 'niet-weten' en het verschil tussen 'weten' en 'niet-weten' is een 'verschil', bij wijze van spreken?
Hans: Jij zegt het.
Luuk: Betekent dit niet dat ze identiek zijn?
Hans: Hoogstens tussen aanhalingstekens.
Luuk: Nou weet ik nog niks.
Hans: Nou niet meteen weer conclusies gaan trekken, hè.
Het Grote Onttroningslied in zeven coupletten van zeven regels.
Ik 'denk' nog wel maar ik DENK niet meer!
Ik 'weet' nog wel maar ik WEET niet meer!
Ik 'meen' nog wel maar ik MEEN niet meer!
Ik 'geloof' nog wel maar ik GELOOF niet meer!
Ik 'veronderstel' nog wel maar ik VERONDERSTEL niet meer!
Ik 'verklaar' nog wel maar ik VERKLAAR niet meer!
Ik 'duid' nog wel maar ik DUID niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
Ik 'scheid' nog wel maar ik SCHEID niet meer!
Ik 'weeg' nog wel maar ik WEEG niet meer!
Ik 'oordeel' nog wel maar ik OORDEEL niet meer!
Ik 'aanvaard' nog wel maar ik AANVAARD niet meer!
Ik 'verwerp' nog wel maar ik VERWERP niet meer!
Ik 'bewonder' nog wel maar ik BEWONDER niet meer!
Ik 'minacht' nog wel maar ik MINACHT niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
Ik 'spreek' nog wel maar ik SPREEK niet meer!
Ik 'vloek' nog wel maar ik VLOEK niet meer!
Ik 'schreeuw' nog wel maar ik SCHREEUW niet meer!
Ik 'antwoord' nog wel maar ik ANTWOORD niet meer!
Ik 'vraag' nog wel maar ik VRAAG niet meer!
Ik 'luister' nog wel maar ik LUISTER niet meer!
Ik 'zwijg' nog wel maar ik ZWIJG niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
Ik 'pieker' nog wel maar ik PIEKER niet meer!
Ik 'verheug me' nog wel maar ik VERHEUG ME niet meer!
Ik 'schaam me' nog wel maar ik SCHAAM ME niet meer!
Ik 'koester' nog wel maar ik KOESTER niet meer!
Ik 'haat' nog wel maar ik HAAT niet meer!
Ik 'vier' nog wel maar ik VIER niet meer!
Ik 'rouw' nog wel maar ik ROUW niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
Ik 'heb' nog wel maar ik HEB niet meer!
Ik 'hecht' nog wel maar ik HECHT niet meer!
Ik 'begeer' nog wel maar ik BEGEER niet meer!
Ik 'neem' nog wel maar ik NEEM niet meer!
Ik 'geef' nog wel maar ik GEEF niet meer!
Ik 'win' nog wel maar ik WIN niet meer!
Ik 'verlies' nog wel maar ik VERLIES niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
Ik 'wil' nog wel maar ik WIL niet meer!
Ik 'streef' nog wel maar ik STREEF niet meer!
Ik 'plan' nog wel maar ik PLAN niet meer!
Ik 'pleit' nog wel maar ik PLEIT niet meer!
Ik 'bid' nog wel maar ik BID niet meer!
Ik 'hoop' nog wel maar ik HOOP niet meer!
Ik 'wanhoop' nog wel maar ik WANHOOP niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
Ik 'doe' nog wel maar ik DOE niet meer!
Ik 'laat' nog wel maar ik LAAT niet meer!
Ik 'werk' nog wel maar ik WERK niet meer!
Ik 'speel' nog wel maar ik SPEEL niet meer!
Ik 'leef' nog wel maar ik LEEF niet meer!
Ik 'sterf' nog wel maar ik STERF niet meer!
Want ik 'ben' nog wel maar ik BEN niet meer!
Ja, 'ik' nog wel maar IK niet meer!
^ Wat een nar(cist) in de spiegel ziet.
Elf keer ik, zei de gek.
ik
ik ben
ik ben 'ik'
'ik' ben ''ik''
''ik'' ben '''ik'''
'''ik''' ben ''''ik''''
''''ik'''' ben '''''ik'''''
'''''ik''''' ben ''''''ik''''''
''''''ik'''''' ben '''''''ik'''''''
'''''''ik''''''' ben ''''''''ik''''''''
''''''''ik'''''''' ben '''''''''ik'''''''''
wie dat ook moge wezen
wat dat ook moge zijn
Ciska: Onlangs noemde jij niet-weten ergens een schat. Dat begrijp ik niet. Wat voor schat is niet-weten?
Hans: Niet-weten is een schat van niets.
Ciska: Wat heb je daar nou aan?
Hans: Wie zonder schat kan, heeft niets waar te maken of na te jagen. Niets om te bewaken of te verzekeren. Niets om over te dragen of te gelde te maken.
Ciska: Dat scheelt een hoop gedoe.
Hans: Vraag maar aan een goeroe.
Ciska: Jij hebt niets gevonden en dat is jouw schat.
Hans: Niets vinden, niets zoeken – dat is niet-weten.
Ciska: Zeg je nou dat er geen schat is?
Hans: Hoe moet ik dat weten?
Ciska: Jij weet alleen maar niet.
Hans: Niet-weten is geen onwetendheid, hè. Ik weet best wel wat.
Ciska: O ja?
Hans: Ja. Van water word je nat. Van whiskey word je zat. Van walsen word je plat. En van praten word je glad.
Ciska: Maar wezenlijk weet je niets.
Hans: Wezenlijker wordt het niet.
Ciska: Vandaar dat je jezelf weleens verduisterd noemt.
Hans: Het is maar een woord.
Ciska: Zou je niet liever verlicht zijn?
Hans: Wie zegt dat ik niet verlicht ben?
Ciska: Ben jij verlicht?
Hans: Geen idee. Wat is dat?
Ciska: Kan het je dan niks schelen?
Hans: Zolang het je kan schelen ben je het niet.
Ciska: En als het je niks kan schelen?
Hans: Dan doet het er niet meer toe.
Ciska: Hoe weet je dat?
Hans: Doordat het me niks kan schelen.
Ciska: Is niet-weten jouw grote liefde?
Hans: Lucienne is mijn grote liefde. Niet-weten is gewoon een feit. Het is hoe ik denk, of ik ervan hou of niet.
Ciska: Maar hoe voelt het dan?
Hans: Vroeger was ik vooral in de rouw terwijl ik er nu vooral van hou.
Ciska: Zou je er je leven voor geven?
Hans: Wat een onzin. Zonder leven geen weten, zonder weten geen niet-weten. Je kan het niet losmaken van je leven en je weten. Het staat er niet buiten of boven.
Ciska: Niet-weten is geen God of Zelf of Bewustzijn of zo?
Hans: Daar weet ik allemaal niets van.
Ciska: Ik probeer erachter te komen hoe belangrijk agnose voor jou is vergeleken met aardse zaken.
Hans: Agnose is volstrekt aards.
Ciska: Jij bent niet ontstegen aan het miezerige bestaan.
Hans: Ik ben ontstegen aan het miezerige ontstijgen.
Ciska: Hè?
Hans: Ik ben teruggekeerd naar het miezerige bestaan. Of eigenlijk ben ik er nooit weggeweest.
Ciska: Waarom niet?
Hans: Omdat ik de uitgang niet kon vinden.
Ciska: Zul je hem ooit vinden?
Hans: Ik denk het niet.
Ciska: Waarom niet?
Hans: Omdat ik niet meer zoek. Of omdat de uitgang niet-zoeken is, in dat geval heb ik hem al gevonden.
Ciska: Jij hebt het miezerige bestaan helemaal omarmd.
Hans: Van z'n leven niet. Maar ik zie wel alles onder ogen, voor zover ik kan zien. Ook dat ik niet alles onder ogen kan zien. Ook dat het leven meer is dan misère en meer dan wat ook. Ik laat me er niks meer over wijsmaken en ik maak mezelf er niks meer over wijs, dit ook niet.
Ciska: Dankzij niet-weten.
Hans: Niet dankzij niet-weten, dat is niet-weten.
Ciska: Het is onzin om je leven voor niet-weten te geven, zeg je, maar wat is het je waard? Wat zou je er wel voor geven?
Hans: Stel dat ik moest kiezen tussen de schat van niet-weten en de schat die Lucienne heet. Of tussen niet-weten en mijn tong, waarmee ik proef en eet en drink en klets. Of tussen niet-weten en de plankenvloer die voorkomt dat ik van driehoog in het veen val. Of tussen niet-weten en een goede stoelgang – ik zou niet weten wat ik moest kiezen.
Ciska: En als je toch moest kiezen?
Hans: Dan koos ik voor niet-kiezen.
Ciska: Je koninkrijk voor...
Hans: Een leven zonder koninkrijk.
Ciska: Jij hebt geen behoefte aan een eigen territorium.
Hans: Mijn territorium is groot genoeg. Niet-weten is overal.
Levensloop van een agnost in elf stappen.
Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent op een of ander punt te zijn. Je kan het ook korter zeggen: niet-weten is geen punt. Nog een letter minder: niet-weten is elk punt.
Hoe visualiseer je zoiets? Geen punt is onzichtbaar, elk punt is een inktvlek van horizon tot horizon, we zullen ons dus moeten beperken tot een symbolisch aantal punten tussen nul en oneindig.
Een rij van drie puntjes heet een beletselteken. Een beletselteken gebruik je als iemand met stomheid geslagen is of als niet bekend is hoe een verhaal verdergaat of als een verhaal niet tot een besluit komt – kijk eens aan, weer drie definities van niet-weten erbij en meteen het beletselteken ingelijfd als symbool voor niet-weten.
Een rij van drie zwevende puntjes, ···, is morse voor de letter s, waarmee je jezelf of anderen tot stilte maant, als uitdrukking van niet-weten. Nog drie zwevende puntjes (s) en een koppelteken erachter (t) en er staat sst (··· ··· −), waarmee je elk mis verstand in de kiem smoort. Sst komt in de buurt van SOS, een afkorting van Save Our Souls, ··· --- ···, waarmee je aangeeft dat je het echt niet meer weet.
Of is niet-weten eerder een uitroepteken? Nee, een vraagteken, dat zal het zijn! Of beletselteken, vraagteken en uitroepteken in één?!? Of zelfs letterlijk ineen‽ Je kan het ook op z'n Spaans schrijven, ¿!?, maar dan valt het beletselteken uiteen.
Of zullen we er een gespiegeld vraagteken bij gebruiken⸮!? Dit is de ingetogen variant, een denkhoofd tussen twee naar binnen gekeerde oren, die past bij mijn eerste jaren als weetniet. Of een oor tussen twee uitroeptekens, past dat inmiddels niet beter bij mij!?! Of anders een socratische variant, een uitroepteken tussen twee naar buiten gerichte oren?!⸮
Ooit kon ik luisteren als de beste, ik was kampioen vragen stellen, vroeg iedereen buiten westen, maar die tijd is voorbij.
De gedachten die mensen erop nahouden over zichzelf, over de mens, over de wereld, over het leven en hoe het geleefd moet worden boeien me niet meer.
Mijn eigen gedachten boeien me ook niet meer, wie had dat ooit kunnen denken.
Wel vind ik het nog steeds leuk om ze van me af te slaan.
Ook daar is vast een einde aan.
^ Levensloop van een agnost in 11 stappen. Volgens mij zit ik bij 9. Jij?
De jongleur en de slagman.
'Wat is weten?'
'Je ballen in de lucht houden.'
'Wat is niet-weten?'
'Je ballen wegslaan.'
Niet-weten betekent niet dat je geen gedachten meer hebt. Het betekent dat ze jou niet meer hebben. Je wordt een soort gedachtegum.
Voortaan lach je om je gedachten.
Ook om de gedachte dat je voortaan om je gedachten zal lachen.
Dat dat waar zou zijn.
Dat je de rest van je leven een vrolijke Frans zal zijn.
Dat dát niet-weten is.
Je lacht om de gedachte dat je gedachten jou niet meer hebben.
Je lacht om de gedachte dat er een jou is om te hebben.
Je lacht om de gedachte dat er geen jou is om te hebben.
Je lacht om de gedachte van een gedachtegum.
Je lacht om de gedachte hoe jammer het is om die gedachte te moeten lachen.
Je lacht om het idee van niet-weten.
't Idee! Om je dood te lachen!
Hè hè, is me dat lachen.
^ Je wordt een soort gedachtengum.
In niet-weten ben je niet vrij van gedachten.
Het is niet stil van binnen.
Je geest is niet leeg.
Er zijn niet alleen maar goede gedachten.
Of mooie.
Of diepe.
Zijn er gedachten dan zijn er gedachten.
Zijn ze er even niet dan zijn ze er even niet.
Zijn ze er helemaal niet meer dan ben je dood.
Maar welke gedachte er ook in je opkomt, je weet niet wat je ervan moet denken.
Dus denk je daar maar aan.
Je geeft het zelfs een naam.
Niet-wetend wat je ervan moet denken.
Agorafobie is een moeilijk woord voor pleinvrees, straatvrees of ruimtevrees. Het is afgeleid van het Griekse agora (plein) en fobia (angst). Wie agorafobie heeft, voelt zich buiten en in grote ruimten slecht op zijn gemak.
Het tegenovergestelde van agorafobie is agorafilie: voorliefde (filie) voor grote ruimten. Omdat dit woord in het Nederlands nog niet bestaat, kan ik het hier ondubbelzinnig definiëren als liefde voor de ruimte van niet-weten.
We hebben het dan natuurlijk niet over fysieke ruimte maar over geestelijke ruimte – denkruimte. Ruimte om te denken en te voelen wat het ook maar is dat je denkt of voelt.
In die ruimte is ook plaats voor angst en verzet tegen wat het ook maar is dat je denkt of voelt. Er is ook plaats is voor kleingeestigheid – van anderen, van jezelf. Er is ook plaats is voor geslotenheid – naar anderen, naar jezelf.
In die ruimte hoeft niemand te veranderen of hetzelfde te blijven. Iedereen kan er precies zo groot of klein zijn als hij op dat moment is. Iedereen is er thuis, zelfs al is hij uit.
Het bijvoeglijk naamwoord van agorafilie is agorafiel. De Nederlandse vertaling van agorafiel is ruimteminnend (alweer een neologisme): niet-wetend.
Een agorafiel is gewoon iemand die agorafiel is.
Een fraaie metafoor voor agnose is die van het echappement, de ontsnapper van een uurwerk, het mechaniek dat ervoor zorgt dat het loopt en dat het gelijk loopt.
Een echappement bestaat uit verschillende onderdelen, waaronder twee wieltjes: de onrust en de rust. De onrust is een tandloos wieltje in de vorm van een autostuur op een asje verbonden met een opwindveer. De onrust slingert almaar heen en weer en drijft via een vorkje een tweede wieltje aan, de rust.
De rust, ook wel het echappementswiel of ontsnappingswiel genoemd, heeft asymmetrische tandjes, aan één kant hol, aan de andere kant bol, die bij de heengaande beweging van de vork vooruit geduwd worden en bij de teruggaande beweging afglijden – ontsnappen.
Door het aandrijven en afglijden wordt het heen-en-weer van de onrust omgezet in het gaan en staan van de rust, die na iedere tik even bij kan komen.
Dit als opmaat voor onderstaande beeldspraak, want we bedrijven hier geen klokkunde.
Denken is als het slingeren van de onrust die niet van ophouden weet.
Weten is als het gaan van de rust.
Niet-weten is als het staan van de rust.
Gaan. Staan. Gaan. Staan. Gaan. Staan.
Weten. Niet-weten. Weten. Niet-weten. Weten. Niet-weten.
Tik. Sst. Tik. Sst. Tik. Sst.
Een agnost is een ontsnappingskunstenaar, zijn denken een echappement.
Dit alles bij wijze(r) van spreken. Een geest is nou eenmaal geen uurwerk. Maar wel zo getikt. En zijn laatste tik is vuurwerk...
BOEM!
Wijs is wie het bij het rechte eind heeft of bij het langste.
Dwaas is wie het bij het verkeerde eind heeft of bij het kortste.
Wie niet weet kent het rechte eind niet van het kromme, het langste eind niet van het kortste.
Een weetniet is wijs noch dwaas.
Daarom noem ik hem maar dwijs.
Niet-weten heet dan dwijsheid, wie niet weet een dwijze of een dwijsneus of een dwijsgeer die dwijsbegeerte bedrijft (of erdoor bedreven wordt) en dwijselijk zijn gang gaat.
Woord voor woord:
voorbij dwaas en wijs
synoniem: agnostisch
voorbij dwaasheid en wijsheid
synoniem: asofie
iemand die voorbij dwaasheid en wijsheid is
synoniem: dwijze
gevormd naar analogie van wijsneus
dwijze die graag over dwijsheid denkt, spreekt, schrijft
synoniem: filasoof
Het belangrijkste verschil tussen een wijsgeer en een dwijsgeer is dat de eerste naar wijsheid streeft terwijl de tweede in dwijsheid leeft.
metier van de dwijsgeer
synoniem: filasofie
Laatst woonde ik een lezing van Meester BOEM! bij. Hij zei...
Wijsbegeerte is het construeren van onderscheidingen, dwijsbegeerte het deconstrueren van onderscheidingen zoals:
ik - gij
echt - vals
weg - doel
leven - dood
hoger - lager
vorm - leegte
hemel - aarde
reëel - illusoir
subject - object
geest - lichaam
heilig - profaan
lijden - vreugde
absoluut - relatief
waarheid - leugen
eenheid - veelheid
weten - niet-weten
macht - overmacht
verdienste - genade
verlicht - onverlicht
geboren - ongeboren
wijsheid - dwaasheid
gegrond - grondeloos
bestaand - onbestaand
spontaan - berekenend
dualiteit - non-dualiteit
vrijheid - gebondenheid
het eendere - het andere
immanent - transcendent
afgescheiden - verbonden
constructie - deconstructie
wijsbegeerte - dwijsbegeerte
buitenwereld - binnenwereld
vergankelijk - onvergankelijk
Waar gaat dat allemaal over? Gaat het ergens over? Zelfs de meest concrete onderscheidingen zijn twijfelachtig. Wie weet waar zijn arm ophoudt en zijn romp begint? Als de rugleuning maar klein genoeg wordt heet een stoel ineens een kruk, als je er een plant op zet een bijzettafel.
Zijn er werkelijk waar uitverkorenen en verdoemden, priesters en leken, boeddha's en bodhisattva's, goeden en slechten, hemelen en hellen, verlichten en verduisterden, bovenmensen en ondermensen?
Welke hokjes bevinden zich in de geest, welke in de werkelijkheid, of zijn geest en werkelijkheid ook maar hokjes?
Neem wat afstand en zie vermeende onderdelen samenvloeien tot grotere gehelen. Kom wat dichterbij en zie vermeende eenheden uiteenvallen in onderdelen. Hoe zit het nou echt?
Toen ik het na afloop van zijn lezing aan Meester BOEM! vroeg, zei hij: hoe langer je kijkt hoe vreemder het blijkt.
Hij zei: hoe meer je meet hoe minder je weet.
Hij zei: met je hoofd vol hokken schiet je enkel bokken...
BOEM!
Ik schrok me dood, waarop hij onbedaarlijk in de lach schoot.
Hij wel.
Wijsbegeerte – begeerte naar wijsheid – duidt op een verlangen naar vaste grond onder je voeten.
Willen weten wie je bent, willen weten wat de wereld is, willen weten wat waar is, willen weten wat waardevol is – willen weten is het lijdmotief [sic] van de denker.
Weten doet hij nog niet maar hij meent al wel te weten dat hij ooit zal weten en dan beter af zal zijn.
Regels moet hij hebben, richtlijnen, wetten, spreuken, modellen, schema's, motto's, theorieën, verklaringen, openbaringen – iets, wat dan ook, om zonder slempen zijn geest te dempen.
Wijsbegeerte is weetgierigheid ingegeven door een onverzadigbaar verlangen naar absolute duidelijkheid en eenduidigheid.
De tegenhanger van wijsbegeerte is dwaasbegeerte. Klinkt stom, maar niet stommer dan wijsbegeerte, als je erbij stilstaat.
Dwaasbegeerte is het verlangen om nergens bij stil te staan.
Het verlangen om de grond onder je voeten weg te voelen zinken.
Het verlangen om vrij te vallen.
Het verlangen om je voor eeuwig of minstens voor even te bevrijden van die eeuwige wijsheid.
Dwaasbegeerte is een expressie van lichtheid en luchtigheid. Een pluis in de wind, een loze hint, een waarheid als een koe of kind.
Wie overloopt van dwaasbegeerte heet dwaasgerig. In iedere wijsgier gaat een dwaasgeer schuil, maak ik mij graag wijs. Helaas weet ik wel beter.
Korte woorden zijn krachtig.
Hoe korter hoe krachtiger.
Dada! Nada! Niks!
Tao! Zero! Zen!
God! Kut! Oei!
Wat kan daar tegenop?
Hadden we maar zo'n ultrakort woord voor niet-weten.
Hadden we in het Nederlands maar een woord dat...
Maar wacht eens even, dat hebben we!
Ziehier niet-weten in drie letters:
Tja.
Drie letters – korter kan echt niet.
Als iemand je dus weer eens vraagt wat niet-weten is dan weet je wat je moet zeggen...
^ Als iemand je dus weer eens vraagt wat niet-weten is, dan, eh...
Verdraaid.
Kon het toch korter.
Volgens de overlevering brak chanmeester Wumen Huikai zich zes lange jaren het hoofd over de vraag of een hond de boeddhanatuur heeft voor hij eindelijk brak.
^ Heeft een hond de boeddhanatuur?
De dag na zijn uitbraak blafte hij het volgende gedicht:
wu wu wu wu wu
wu wu wu wu wu
wu wu wu wu wu
Zelf zeg ik het zo:
tja tja tja tja tja
tja tja tja tja tja
tja tja tja tja tja
En als ik het moe ben:
bla bla bla bla bla
bla bla bla bla bla
bla bla bla bla bla
en tegen baby's en andere dadaïsten:
da da da da da
da da da da da
da da da da da
en als ik er de lol van inzie:
ha ha ha ha ha
ha ha ha ha ha
ha ha ha ha ha
Niet-weten – je hoeft er echt niet voor geleerd te hebben.
Ademloze agnose!
Argeloze agnose!
Belangeloze agnose!
Bodemloze agnose!
Doelloze agnose!
Feilloze agnose!
Gedachteloze agnose!
Genadeloze agnose!
Gewichtloze agnose!
Gezichtloze agnose!
Grondeloze agnose!
Hoofdloze agnose!
Inhoudsloze agnose!
Keuzeloze agnose!
Kosteloze agnose!
Mateloze agnose!
Moeiteloze agnose!
Nameloze agnose!
Poortloze agnose!
Pretentieloze agnose!
Redeloze agnose!
Restloze agnose!
Roekeloze agnose!
Roemloze agnose!
Schaamteloze agnose!
Sprakeloze agnose!
Thuisloze agnose!
Vormeloze agnose!
Vragenloze agnose!
Waaromloze agnose!
Weerloze agnose!
Wezenloze agnose!
Willoze agnose!
Hè hè.
Effe ademhalen.
De Spaanse christenmysticus Jan van het Kruis vergeleek het spirituele pad met de bestijging van een berg.
Bergbeklimmen is een moeilijke, vermoeiende en riskante onderneming, dus de vraag is gerechtvaardigd waar het goed voor is. Jan zei het zo:
nada, nada, nada
nada, nada, nada
aún en el monte
nada
Vrij vertaald:
nop, nop, nop
nop, nop, nop
ook op de top
nop
Niet-weten – je hoeft er echt niet voor geleerd te hebben.
^ Ook op de top – nop.
Was niet-weten een boek dan was het een leeg boek. Een dummy, net als de weetniet zelf. Een lege omslag met lege pagina's.
Nou, een leeg boek... Zeg maar gerust het lege boek, Ø, want waarin zou het ene lege boek moeten verschillen van het andere?
Wat staat er zoal niet in het lege boek?
Niet wie je bent. Niet wat je bent. Niet dat je bent. Niet dat je een illusie bent.
Niet wie god is. Niet wat god is. Niet dat god is. Niet dat god een illusie is.
Niet wat de wereld is. Niet dat de wereld is. Niet dat de wereld een illusie is.
Niet wat goed is. Niet wat slecht is. Niet dat alles goed is. Niet dat alles slecht is. Niet dat goed en slecht illusies zijn.
Niet wat je moet doen. Niet wat je moet laten. Niet dat je kan kiezen. Niet dat vrijheid een illusie is.
Niet wat het leven is. Niet wat de zin van het leven is. Niet dat het leven zin heeft. Niet dat het leven geen zin heeft.
Niet wat je kan weten. Niet wat je niet kan weten. Niet dat je niets kan weten. Niet dat je dat ook niet kan weten.
^ Niet-weten als leeg boek.
De vraag is nu: wat moet je met zo'n boek?
Maar ja, dat staat er ook niet in.
'Jij bent een schrijver van niks, Hans.'
'Vertel mij wat.'
'Jouw boek is helemaal leeg.'
'Ik heb er jaren aan gegumd.'
'Waarheen leidt de weg van niet-weten, Hans?'
'Sla het lege boek er maar op na.'
'Daar staat toch niks in, dummy.'
'Sla jezelf er dan op na, dummy.'
'Daar word ik ook al niet wijzer van, dummy.'
'Nou dan.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot scepticisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het stelt toch dat wij niets kunnen weten?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Daar staat toch niks in, dummy.'
'Nou dan.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot obscurantisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het ziet kennis toch als iets slechts?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Daar staat toch niks in, dummy.'
'Nou dan.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot relativisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het ziet de waarheid toch als iets betrekkelijks?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Daar staat toch niks in, dummy.'
'Nou dan.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot irrationalisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het verzet zich toch tegen de rede?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot anti-intellectualisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het staat toch vijandig tegenover kunst, wetenschap, techniek, wiskunde en wijsbegeerte?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot monisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het ontkent toch alle onderscheidingen?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot fatalisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het houdt de vrije wil toch voor een illusie?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot defaitisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het laat toch geen ruimte voor idealen?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
'Volgens mij leidt niet-weten alleen maar tot nihilisme, Hans.'
'Volgens mij leidt niet-weten tot niets.'
'Maar het betwist toch alle grondwaarden en grondwaarheden?'
'Hoe kom je daar nou bij?'
'Omdat weten... omdat niet-weten...'
'Sla het lege boek er dan op na, dummy.'
Vanaf vandaag in iedere boekhandel in de Lage Landen!
'Het boek zonder antwoorden' – het antwoord van Hans van Dam op 'Het boek met alle antwoorden' van Carol Bolt!
Eerste en enige geautoriseerde beschrijving van de Lege Leer!
Compleet en definitief!
999 Pagina's!
Zongebleekt papier!
Antiallergisch!
Dierproefvrij!
Goud op snee!
On demand handgeschrapt door Hans van Dam!
Tot in de puntjes verzorgd door Uitgeverij NIX te Amsterdam!
^ Omslag van het boek zonder antwoorden.
Grijp je kans en bestel nu!
1. Houd het boek gesloten op schoot.
2. Ontspan.
3. Kijk welke vraag er in je opkomt, bijvoorbeeld: Wat is de zin van het leven? Heeft een hond de boeddhanatuur? Hoe maak ik mijn kat veganistisch? Welke vraag moet ik stellen?
4. Stel niet meer dan één vraag tegelijk.
5. Concentreer je tien tot vijftien seconden op je vraag.
6. Terwijl je je vraag formuleert, in gedachten of hardop, leg je één hand op het boek en strijk je met de vingers van de andere hand op en neer langs de zijkant.
7. Wanneer je het gevoel hebt dat het juiste moment is aangebroken, sla je het boek open en krijg je meteen geen antwoord op je vraag.
8. Sluit het boek (pas op voor je vingers).
9. Geniet van de ruimte die er in je geest is ontstaan.
10. Herhaal voor alle vragen die je hebt.
11. Herhaal voor alle antwoorden die je hebt.
1. 'Eindelijk een boek dat je nooit uit krijgt!'
2. 'Eindelijk een boek dat je meteen uit hebt!'
3. 'Hier word je pas rustig van!'
4. 'Hier word je pas gek van!'
5. 'Je mist er niets aan!'
6. 'Dit mag je niet missen!'
7. 'Wijsheid zonder woorden!'
8. 'Geen woorden maar daden!'
9. 'Binnen een maand was mijn kat dood!'
10. 'Wat is de zin van dit boek?'
11. 'Prima herbarium!'
Het boek zonder antwoorden maakt deel uit van een serie van elf lege boeken:
1. Het boek zonder antwoorden
2. Het boek zonder oplossingen
3. Het boek zonder constateringen
4. Het boek zonder conclusies
5. Het boek zonder waarheden
6. Het boek zonder zekerheden
7. Het boek zonder raadgevingen
8. Het boek zonder lijfspreuken
9. Het boek zonder oefeningen
10. Het boek zonder methoden
11. Het boek zonder weg
Bestel snel want op=op!
Nederland: nietsweten.nl
België: nietzweten.be
Groot-Brittannië: nosweat.uk
Gezond verstand is de set van opvattingen, normen en waarden waarover de meeste mensen in een gemeenschap het wel zo'n beetje eens zijn. Alles wat vanzelf spreekt en geen uitleg behoeft. Alles wat onbespreekbaar is en geen uitleg verdraagt.
Het ene gezond verstand is het andere niet maar voor het gezond verstand van de gemiddelde hedendaagse westerling, als die bestaat, of anders voor de gemiddelde Hollander, als die bestaat, of anders voor de gemiddelde Amsterdammer, als die bestaat, of anders toch voor Hans van Dam, tot 2007 dan, is de wereld stoffelijk, bestendig, geordend, kenbaar, verklaarbaar, maakbaar en beheersbaar.
Een leerstelsel dat na het echec van vijfentwintig eeuwen westerse wijsgekte het gezond verstand in ere wilde herstellen, althans het Schots-christelijke uit de achttiende eeuw, was de common sense philosophy van Thomas Reid. Een hooggeleerde professor die zichzelf tot taak stelde om de zogenaamd tijdloze filosofie van de zogenaamd gewone man te legitimeren, kan het gekker?
Het gezond verstand waarop velen zich beroepen als was het een onbetwijfelbare openbaring verliest in niet-weten zijn vanzelfsprekendheid en daarmee zijn (on)natuurlijk gezag.
Voor mij, wie dat ook mag wezen, is het nu alleen nog vanzelfsprekend dat de wereld, wat dat ook mag wezen, al net zozeer in raadselen spreekt als ikzelf, als ik die wereld al niet ben, als dat al iets betekent.
Vraag niet hoe het kan, nu ben ik weer in de ban van een verstand dat zichzelf almaar bevraagt al is er geen antwoord dat het behaagt of verdraagt.
Klits, klats, klandere, van de ene waan in de andere – kon het toch gekker.
'Waaiweg' is een allitererende samenstelling waarvan de betekenis wisselt met het lidwoord.
De waaiweg is de weg van niet-weten, die niet op aarde ligt en daar een onveranderlijk traject volgt zoals het wereldse wegen past, maar als een kronkelende corridor van lucht in de lucht hangt, vandaar zijn bijnaam draaiweg.
Een waaiweg is iemand die de waaiweg volgt of erdoor gevolgd of achtervolgd wordt – de beleving verschilt – een ander woord voor weetniet.
Net als de waaiweg is een waaiweg niet te volgen, maar veel last heb je er ook niet van, hij is zo weer weg.
Wilde Waaiweg, zonder lidwoord maar met hoofdletters, is de evenknie van Wijde Weetniet, een alternatieve personificatie van het niet-weten dat zelf voortdurend bedreigd wordt met reïficatie door mensen die het figuurlijke letterlijk nemen omdat ze niet met alle winden mee willen waaien.
Eerlijk gezegd is Wilde Waaiweg alleen maar wild als het hard waait en dan alleen nog maar voor de omgeving, niet voor zichzelf of van de wind waarmee hij zelfs in een vliegende storm op ieder moment samenvalt.
Niet-weten is geen weg, niet dat ik weet, maar was het een weg geweest dan was het een uitweg uit iedere weg geweest en was je zo weggeweest.
Een uitweg uit iedere weg is de laatste weg die je gaat, per definitie en de facto, vandaar dat ik hem de gulden uitweg noem.
De gulden uitweg is niet te vergelijken met de gulden middenweg, ook al hebben ze toevallig een bijvoeglijk naamwoord gemeen.
De gulden middenweg mijdt uitersten en leidt volgens het boeddhisme linea recta van jezelf naar het zelf, van gehechtheid naar onthechting, van samsara naar nirwana.
De gulden uitweg daarentegen leidt overal uit weg:
Niet alleen uit jezelf maar ook uit het zelf.
Niet alleen uit gehechtheid maar ook uit onthechting.
Niet alleen uit samsara maar ook uit nirwana.
Niet alleen uit de gulden middenweg maar ook uit de gulden uitweg.
Want de gulden uitweg is de weg van niet-weten. De weg van niet-weten leidt overal uit weg. Ook uit niet-weten.
En weg is de weg...
BOEM!
Monnik: Wat is een meester van het hoogste niveau?
Lung-ya: Een inbreker in een leeg huis.
(The Iron Flute, koan 28)
Dit Witboek Niet-Weten staat vol metaforen voor niet-weten. Eigenlijk is het te gek voor woorden om metaforen voor niet-weten te verzinnen. Niet-weten is zelf al een metafoor, en wat voor een.
Een heel ongelukkige als je het mij vraagt, door een heleboel mensen letterlijk genomen, waardoor ze zich figuurlijk door mij genomen voelen zonder in de gaten te hebben dat ze zichzelf in de boot nemen.
Metaforen voor niet-weten, begin er niet aan.
Niet-weten is te gek voor woorden.
Niet-weten is te gek voor beelden.
Niet-weten is te gek voor stilte.
Niet-weten is gewoon te gek.
Ach, kon ik het hier maar bij laten. Maar allee, je hebt nou eenmaal een spiegel nodig om jezelf onder ogen te zien. Ik bedoel, je hebt nou eenmaal ogen nodig om jezelf als spiegel te zien.
Niet-weten is een lege leer. Daar zijn er geen twee van, want waarin zou de ene lege leer moeten verschillen van de andere? De lege leer is universeel. Niet-weten is dé lege leer.
De lege leer bevat van zichzelf geen leerstellingen maar weerspiegelt de jouwe. Zo kan je zien of je leeg bent. Leeg van stelligheden.
Wie zonder stelligheid is, ziet meteen dat de lege leer niet meer is dan een gat in het weten.
Een gat waardoor je naar buiten kan kijken.
Een gat waardoor je naar buiten kan.
Wat nergens voor nodig is want dat gat ben je zelf – een ontstellend heden.
^ De lege leer.
De lege leer is een leer...
- zonder agenda (anders dan de lege agenda)
- zonder antwoorden (anders dan het lege antwoord)
- zonder begrippen (anders dan het lege begrip)
- zonder boeken (anders dan het lege boek)
- zonder boodschappen (anders dan de lege boodschap)
- zonder denkbeelden (anders dan het lege denkbeeld)
- zonder geheimen (anders dan het lege geheim)
- zonder gelijk (anders dan het lege gelijk)
- zonder geloften (anders dan de lege gelofte)
- zonder geloof (anders dan het lege geloof)
- zonder goden (anders dan de lege god)
- zonder ideeën (anders dan het lege idee)
- zonder idealen (anders dan het lege ideaal)
- zonder inzichten (anders dan het lege inzicht)
- zonder leerlingen (anders dan de lege leerling)
- zonder leraren (anders dan de lege leraar)
- zonder missie (anders dan de lege missie)
- zonder moraal (anders dan de lege moraal)
- zonder motto's (anders dan het lege motto)
- zonder paradigma's (anders dan het lege paradigma)
- zonder praktijk (anders dan de lege praktijk)
- zonder stellingen (anders dan de lege stelling)
- zonder symbolen (anders dan het lege symbool)
- zonder verhalen (anders dan het lege verhaal)
- zonder verklaringen (anders dan de lege verklaring)
- zonder waarheden (anders dan de lege waarheid)
- zonder weg (anders dan de lege weg)
- zonder wijsheid (anders dan de lege wijsheid)
- zonder woorden (anders dan het lege woord)
De lege leer is een metafoor voor niet-weten. Wat zelf ook maar een metafoor is, maar waarvoor?
De lege leer is niet, bijvoorbeeld, de leer dat er niets te leren valt of dat we niets kunnen weten; dat zou nog steeds een inhoudelijke leer zijn.
Wil je weten of jouw gedachten verenigbaar zijn met de lege leer, sla dan het lege boek erop na.
Synoniemen: de leerloze leer, de leer zonder leer, de niet-leer, de non-leer, de onleer, de afleer, de leer voorbij elke leer, de leer voorbij elke leer voorbij.
De niet-leer van niet-weten is niet te onthouden en niet te vergeten.
Niet-weten is een non-leer maar daarom is non-dualisme nog geen niet-leer.
Een leer kun je leren en dat heet de weg, een onleer kun je niet onleren, dat heet de onweg.
Een greep uit de lege elementen van de lege leer:
Symbool voor de lege leer, die op haar beurt symbool staat voor niet-weten. Het lege boek is een hulpmiddel, een upaya, zeggen ze in het boeddhisme. Wil je weten wat niet-weten precies inhoudt, sla dan het lege boek erop na. Wil je weten of een gedachte agnostisch is, sla dan het lege boek erop na. Net zolang tot je zonder kan.
Het enige ideaal van de lege leer. Bij gebrek aan inhoud kan je het lege ideaal niet verkondigen, niet beargumenteren en niet nastreven.
Het lege ideaal is niet, bijvoorbeeld, het ideaal om geen idealen te hebben of de wereld te bevrijden van alle idealen; dat zou nog steeds een inhoudelijk ideaal zijn.
Wil je weten of jouw idealen deel uitmaken van de lege leer, sla dan het lege boek erop na.
Het enige inzicht van de lege leer. Door zijn leegte geeft het lege inzicht inzicht in de leegte van de lege leer.
Het lege inzicht is niet, bijvoorbeeld, het inzicht dat er geen inzichten bestaan of dat er niets valt in te zien; dat zou nog steeds een inhoudelijk inzicht zijn.
Wil je weten of jouw inzichten deel uitmaken van de lege leer, sla dan het lege boek erop na.
De enige opdracht van de lege leer. De lege missionaris streeft ernaar zijn lege missie geen-gestalte te geven – een opdracht van niks.
De lege missie is niet, bijvoorbeeld, de opdracht om zonder opdracht door het leven te gaan; dat zou nog steeds een inhoudelijke missie zijn.
Wil je weten of jouw missie deel uitmaakt van de lege leer, sla dan het lege boek erop na.
Het enige motto van de lege leer. Bij gebrek aan inhoud laat het lege motto zich niet uitspreken, overdragen of naleven.
Het lege motto is niet, bijvoorbeeld, het motto dat je er geen motto's op na mag houden; dat zou nog steeds een inhoudelijk motto zijn.
Wil je weten of jouw motto's deel uitmaken van de lege leer, sla dan het lege boek erop na.
De enige weg naar en van de lege leer. De lege weg heeft geen wegdek en geen bermen, geen rijstroken, geen vluchtstroken en geen vangrail, geen verkeersborden en geen lichtmasten. Hij heeft geen begin en geen einde, geen lengte, geen ligging, geen richting, geen oorsprong en geen bestemming. De lege weg loopt overal en gaat nergens heen of weg.
Wie de lege weg gevonden meent te hebben zal hem eerst moeten kwijtraken wil hij ooit bij de lege leer aankomen, anders is zijn lege weg niet weg en niet leeg, en hijzelf niet weg van de lege leer.
Wil je weten of jouw weg deel uitmaakt van de lege leer, sla dan het lege boek erop na.
Iemand die vol is van de lege leer.
Iemand die leeg is van de lege leer.
Elf loze vergelijkingen.
Niet-weten is de lege leer.
De lege leer is onvergelijkelijk.
Om je het onvergelijkelijke voor te kunnen stellen, moet je het ergens mee vergelijken.
Met de rust in de muziek.
Met de punt in de meetkunde.
Met de ether in de natuurkunde.
Met de missing link in de biologie.
Met het getal nul in de rekenkunde.
Met het neutrale land in oorlogstijd.
Met het zwarte gat in de sterrenkunde.
Met het Ding-an-sich in de metafysica.
Met de lege verzameling in de wiskunde.
Met het imaginaire getal i, de wortel van -1.
Met de witte vlek op de aardrijkskundige kaart.
Te abstract voor je?
Dan zeg ik: niet-weten is het putje van je geest.
Als het verstopt raakt, loop je vol.
Tot het uit je ogen stroomt – de tranen van de weter.
Maar meer een zaak van wei wu wei.
Omdat de lege leer geen leerstellingen bevat, kan je er niks mee.
Je kan hem niet aanleren.
Je kan hem niet afleren.
Je kan hem niet kennen.
Je kan hem niet ontkennen.
Je kan hem niet verstaan.
Je kan hem niet misverstaan.
Je kan hem niet bevestigen.
Je kan hem niet ontkennen.
Je kan hem niet verifiëren.
Je kan hem niet falsifiëren.
Je kan hem niet onthouden.
Je kan hem niet vergeten.
Je kan hem niet bewijzen.
Je kan hem niet ontkrachten.
Je kan hem niet aanvallen.
Je kan hem niet verdedigen.
Je kan hem niet aanhangen.
Je kan hem niet afvallen.
Je kan hem niet opleggen.
Je kan hem niet verbieden.
Je kan hem niet ontvangen.
Je kan hem niet weggeven.
Je kan hem niet overdragen.
Je kan hem niet achterhouden.
Je kan hem niet hebben.
Je kan hem niet kwijtraken.
Niets kan je met de lege leer.
Klaar ben je ermee...
BOEM!
De lege leer:
Je kan er niets mee rechtvaardigen.
Je kan er niets mee veroordelen.
Geen enkele gedachte.
Geen enkel gevoel.
Geen enkel idee.
Geen enkele opvatting.
Geen enkele overtuiging.
Geen enkel geloof.
Geen enkel ongeloof.
Geen enkele norm.
Geen enkele waarde.
Geen enkel ideaal.
Geen enkel motto.
Geen enkel principe.
Geen enkel voorschrift.
Geen enkel verbod.
Geen enkele verklaring.
Geen enkele ingreep.
Geen enkel recht.
Geen enkele plicht.
Geen enkele wet.
Geen enkele filosofie.
Geen enkele anti-filosofie.
Geen enkele traditie.
Niets kan je met de lege leer.
Klaar ben je ermee...
BOEM!
De lege leer:
Je kan er niemand mee bevrijden.
Je kan er niemand mee vangen.
Je kan er niemand mee verlichten.
Je kan er niemand mee oplichten.
Je kan er niemand mee helpen.
Je kan er niemand mee hinderen.
Je kan er niemand mee helen.
Je kan er niemand mee breken.
Je kan er niemand mee bemoedigen.
Je kan er niemand mee ontmoedigen.
Je kan er niemand mee versterken.
Je kan er niemand mee verzwakken.
Je kan er niemand mee zegenen.
Je kan er niemand mee vervloeken.
Je kan er niemand mee verrijken.
Je kan er niemand mee verarmen.
Je kan er niemand mee vereren.
Je kan er niemand mee vernederen.
Je kan er niemand mee winnen.
Je kan er niemand mee verliezen.
Je kan er niemand mee aantrekken.
Je kan er niemand mee afstoten.
Niets kan je met de lege leer.
Klaar ben je ermee...
BOEM!
De lege leer hoeft nergens heen. De lege leer hoeft nergens weg.
De lege leer laat zich voor geen enkel karretje spannen. De lege leer wil niemand voor zijn karretje spannen.
Met de lege leer kan je alle kanten op. Met de lege leer kan je geen kant op.
Dat is nou net het mooie ervan. Dat is nou net het vervelende ervan.
Ja, wat is het nou? Het is maar net hoe je het bekijkt.
En als je het van alle kanten bekijkt?
Dan heb je het goed bekeken.
^ En als je het van alle kanten bekijkt? Dan heb je het goed bekeken.
De lege leer heeft geen doel en geen inhoud. Hij stuurt je nergens heen behalve misschien het bos in. Maar niet met opzet want de lege leer heeft geen opzet.
De lege leer is wetenschappelijk steriel en filosofisch onvruchtbaar. Hij is niet religieus, niet antireligieus en niet areligieus. Hij legt niets uit en is voor geen enkele uitleg vatbaar.
De lege leer biedt geen houvast, tenzij je het ontbreken van houvast als houvast wil zien, maar daarmee begeef je je alweer buiten het domein van de lege leer.
Sowieso kan niemand binnen het domein van de lege leer blijven want de lege leer heeft geen domein.
Jij wel?
Dan ben je niet één met de lege lering.
Dan ben je geen lege leerling.
'Als je het mij vraagt is de lege leer gewoon een oud verhaal in een nieuw jasje, Hans.'
'Als je het mij vraagt is de lege leer gewoon een oud verhaal zonder jasje.'
'De lege leer is gewoon een oud verhaal zonder jasje?'
'De lege leer is gewoon een oud jasje.'
'En dat verhaal dan?'
'Ik ben al jaren de draad kwijt.'
'En dit verhaal?'
'Hetzelfde laken een pak.'
Kijk, de keizer heeft geen kleren!
Juichend zweeft hij op de wind!
Zonder Rijk en zonder Heere!
Dartel als een hemels kind!
Vragen maakt vrij.
Beste Hans,
Laatst zei een vriendin tegen mij: 'Ik ben er heilig van overtuigd dat wij een opdracht hebben te vervullen in dit leven.' Daarop antwoordde ik naar waarheid: 'Nou, ik niet.' Einde gesprek. Mijn vriendin was beledigd, ik voelde me opgelaten en het werd niet meer gezellig. Is dit nou niet-weten?
Beste Daan,
Nee, dit is geen niet-weten, het is een gebrek aan gesprekstechniek. Of een gebrek aan belangstelling, dat kan ik niet beoordelen.
Ikzelf ben er ook niet van overtuigd dat wij een opdracht hebben te vervullen in dit leven. Ik ben er ook niet van overtuigd dat wij geen opdracht hebben te vervullen in dit leven. Ik weet het gewoon niet.
Niet-weten is een uitgangspunt. Vertrekpunt voor een gesprek dat nog alle kanten op kan en steeds alle kanten op blijft kunnen.
Weten is grenzen trekken en sluiten, niet-weten is grenzen zoeken en overschrijden.
Daan: Wat had ik dan moeten zeggen?
Hans: Gesprekken lopen dikwijls dood omdat mensen alleen maar dingen zeggen. Misschien had je moeten zwijgen om haar de gelegenheid te geven haar idee toe te lichten. Of misschien had je dingen moeten vragen.
Daan: Wat voor dingen?
Hans:
1. Wat denk jij dat jouw opdracht is in dit leven?
2. Wat denk jij dat ik denk dat jouw opdracht is in dit leven?
3. Wat is volgens jou mijn opdracht in dit leven?
4. Wat denk jij dat ik denk dat mijn opdracht is in dit leven?
5. Waarop baseer je de overtuiging dat wij een opdracht hebben in dit leven?
6. Wie is volgens jou de opdrachtgever?
7. Wat als je niet weet wat je opdracht is in dit leven?
8. Kan je ook meer opdrachten hebben in dit leven?
9. Als ik jou tien jaar geleden naar je opdracht had gevraagd, zou je dan hetzelfde hebben geantwoord als nu?
10. Hoe voelt het als je je voorstelt dat wij geen opdracht in dit leven zouden hebben?
11. Zou het onze opdracht kunnen zijn om te leven zonder opdracht?
Of zoiets. Om te beginnen.
Daan: Vragen stellen is het devies.
Hans: Niet-weten is geen devies, dat is het mooie eraan. Je hoeft geen vragen te stellen, het kan. Als ze tenminste in je opkomen. Als je er tenminste zin in hebt.
Daan: Ik weet eerlijk gezegd niet of ik nog wel zin heb om met mijn vriendin over dit onderwerp te praten.
Hans: Ik dacht al zoiets.
Daan: Ik weet eerlijk gezegd niet of ik nog wel zin heb om met haar te praten.
Hans: Weet je het niet of wil je het niet weten?
Daan: Dat laatste, ben ik bang.
Hans: Misschien moet je dát wel met haar bespreken.
Daan: En anders?
Hans: Houdt het op.
Niet-weten is geen bestendige toestand die je op een bepaald moment bereikt. Het is geen halsstarrig ongeloof dat iedere gedachte op voorhand afwijst. Het is geen dooddoener om anderen of jezelf de mond te snoeren. Het is geen denkfobie – juist niet.
Niet-weten is een nieuwsgierig, bereidwillig, zelfverzekerd denken dat ieder woord, iedere gedachte, iedere zaak van zoveel mogelijk kanten bekijkt.
Daardoor komt een weetniet nooit tot een vast uitgangspunt, een definitief onderscheid, een eensluidende conclusie, een onwrikbaar standpunt, een laatste verhaal, een absolute waarheid of een heilig geloof of ongeloof.
Niet omdat hij daar iets op tegen heeft maar omdat hij altijd verder kijkt dan zijn neus lang is. Omdat hij altijd dichterbij kijkt dan zijn neus kort is.
Alles wat zich aandient wordt tegen het licht gehouden, besnuffeld, in de mond genomen, rond gewalst – en weer uit getuft. Weten is een slemppartij, niet-weten is een proeverij.
Weten is een machtsgreep: het smaakt altijd naar meer. Niet-weten is een troonsafstand: het smaakt altijd naar minder. Van beide kan je dronken worden. Het verschil?
Van niet-weten krijg je nooit een kater.
Tweeëntwintig gewetensvragen.
Heb ik herinneringen
of hebben ze mij?
Heb ik gedachten
of hebben ze mij?
Heb ik ideeën
of hebben ze mij?
Heb ik idealen
of hebben ze mij?
Heb ik gevoelens
of hebben ze mij?
Heb ik wensen
of hebben ze mij?
Heb ik principes
of hebben ze mij?
Heb ik rechten
of hebben ze mij?
Heb ik plannen
of hebben ze mij?
Heb ik woorden
of hebben ze mij?
Heb ik een god
of heeft hij mij?
Heb ik een zelf
of heeft het mij?
Heb ik een leer
of heeft hij mij?
Heb ik een baas
of heeft hij mij?
Heb ik een hond
of heeft hij mij?
Heb ik een huis
of heeft het mij?
Heb ik een geest
of heeft hij mij?
Heb ik een wil
of heeft hij mij?
Heb ik een lijf
of heeft het mij?
Heb ik een lul
of heeft hij mij?
Ben ik een kip
of meer een ei?
Of is dit alles
zifterij?
Hieronder een lijstje van betekenisverwante woorden voor aspirant stamelaars. Je kunt natuurlijk ook gewoon je mond houden.
In plaats van niet-weten (niet weten, nietweten), kan je ook spreken van adoxie, agnose, agnostiek, agorafilie, alogie, armoede van geest, asofie, een autoclasme, het avangelie, bestaansmystiek, de dwaalweg, dwijsbegeerte, dwijsheid, existentiële mystiek, filasofie, groot ongeloof, groot uitzicht, groot wantrouwen, kenneloosheid, het lege boek, de lege leer, lege mystiek, lege religie, lege spiritualiteit, mindlessness, de mystiek van alledag, niet-weten, niet-wetenschap, nietweterij, non-weten, oermystiek, ongewiskunde, paradoxie, protomystiek, variologie, verduistering, vrije mystiek, weetnietmystiek, weteloosheid, wetend niet weten, weten zonder weten, wijsheid zonder wijsheid, wijzeloosheid, wis-kunde, xenofilie, xenologie, xenomanie.
In plaats van niet-wetend (niet wetend, nietwetend) kan je ook zeggen: agnostiek, agnostisch, agorafiel, alogisch, arm van geest, asofisch, asofistisch, autoclastisch, avangelisch, bestaansmystiek, dwijs, dwijsgerig, filasofisch, kenneloos, mindless, niet-weten-schappelijk, non-wetend, oermystiek, ongewiskundig, protomystiek, variologisch, verduisterd, weteloos, wijzeloos wis-kundig, xenofiel, xenologisch, xenomanisch.
In plaats van een weetniet kan je ook spreken van een agnost, agorafiel, aikidogeest, aloog, antimeester, arme van geest, asoof, autoclast, avangelist, bestaansmysticus, dummy, duisterling, dwaalgast, dwaalgeest, dwaalgids, dwaalmeester, dwijsgeer, dwijsneus, dwijze, filasoof, gedachtefluisteraar, gedachtewisser, ignost, kenneloze, niet-wetende, nietswetende, niet-wetenschapper, niet-weter (nietweter), nitwit, non-wetende, non-weter, onwetende, ongewiskundige, onweter, tjaïst, tjazegger, varioloog, verduisterde, weetniet, weetnietgeest, weetnietmysticus, weteloze, wis-kundige, wiskunstenaar, wisser, woordenwisser, wijzeloze, xenofiel, xenoloog, xenomaan, zengeest.
Een hyperleer of hyperfilosofie is een paradoxale leer die zichzelf moedwillig in de rug schiet.
Zo is hypernihilisme een nihilisme dat zelfs het nihilisme en zichzelf nihil verklaart...
BOEM!
Hyperrelativisme is een relativisme dat zelfs het relativisme en zichzelf relativeert...
BOEM!
Hyperquiëtisme is een quiëtisme dat niet alleen de wereld maar ook het quiëtisme en zichzelf verzaakt...
BOEM!
Hyperscepticisme* is een scepticisme dat zelfs de twijfel en zichzelf betwijfelt...
BOEM!
Iedere hyperleer is equivalent aan de lege leer, Ø. De lege leer is een ander woord voor niet-weten. Niet-weten kan je dus opvatten als willekeurig welke hyperfilosofie.
Iedere andere filosofie behoort tot het weten.
* Het pyrronisme is in theorie een hyperscepticisme maar wordt door zijn belangrijkste vertolker, Sextus Empiricus, uitgewerkt tot een tamelijk conservatieve en fatalistische levensbeschouwing.
De werkelijkheid is een wijd opengesperde muil die oorverdovend zwijgt. Of onverstaanbaar fluistert. Of van alles en nog wat roept, met miljarden stemmen door elkaar.
Maar gewoon antwoord geven is er niet bij. Tenzij ik haar taal niet versta. Haar kakofonie niet als taal herken. Snateren eenden maar wat, of kwekken ze over heer en sint?
Niet-weten is onverschrokken in die gapende muil kijken. Of verschrokken, mag ook. Maar niet wegkijken. Nooit.
Nou ja, bij wijze van spreken dan. Zoals alles wat ik zeg. Want wegkijken maakt deel uit van het leven. Niet willen wegkijken ook. Niet willen weten dat je wegkijkt ook. Niet willen weten dat je niet wil weten dat je wegkijkt ook.
En die muil is ook maar beeldspraak. Om nog maar te zwijgen over de werkelijkheid. Dus waar hebben we het over? Wat wil ik nou eigenlijk zeggen?
Dat ik geen idee heb wat het leven is, of de zin ervan, of de zin daar weer van. Of dat ik te veel ideeën heb waaruit ik niet kan kiezen, dat komt op hetzelfde neer.
Als 'het leven' al meer is dan een woord. Je weet wel: zo'n vergaarbak van gelegenheidsbetekenissen om pijnlijke stiltes mee op te vullen.
Ik vat het niet en ik krijg er geen vat op. Zodra iets duidelijk wordt, verandert het weer in iets anders of in het tegenovergestelde.
Er is geen rust zo diep of hij maakt plaats voor onrust en omgekeerd. Vaak bestaan ze zelfs naast elkaar, tegelijkertijd – dat je rustig én onrustig bent, ken je dat? Zo ook met wreedheid en mededogen, schoonheid en lelijkheid, voorspoed en tegenslag, ziekte en gezondheid, nadeel en voordeel, lijden en vreugde enzovoort.
Alles heeft keerzijden, hoe langer je kijkt, hoe meer je er ziet. Hoe meer je er ziet, hoe vertrouwder het wordt. Tot je niet beter meer weet. Tot je niet meer beter weet.
Niet-weten is de paradox in je leven toelaten.
De strijd tegen de strijdigheid opgeven.
Er vrede mee sluiten.
Je erbij neerleggen.
In de paradox verblijven.
Jezelf erin verliezen.
Er één mee worden.
Niet-weten is leven in de paradox.
'Wat is weten?'
'Een leergesprek met jezelf.'
'Komt daar ooit een eind aan?'
'Voor de meeste mensen niet.'
'Wat is niet-weten?'
'Een dwaalgesprek met jezelf.'
'Komt daar ooit een einde aan?'
'Tot nu toe niet.'
Niet-weten is geen methode of techniek om je gedachten in de door jou gewenste richting te sturen.
Het is een denken dat spontaan zijn eigen methoden en technieken en wensen tegen het licht houdt.
Niet-weten is geen discipline of praktijk om jezelf tijdelijk of voorgoed allerlei beperkingen op te leggen omdat ze heilzaam zouden zijn.
Het is een denken dat spontaan zijn eigen disciplines en praktijken en ideeën over heilzaamheid tegen het licht houdt.
Niet-weten is geen maatstaf voor het beoordelen van je eigen of andermans doen en laten.
Het is een denken dat spontaan zijn eigen maatstaven, oordelen, doen en laten tegen het licht houdt.
Een weetniet verwerpt het weten niet op voorhand maar staart zich nergens meer op blind.
Ook niet 0p niet-weten.
Elf wormgaten om in te verdwijnen; lied voor voorzanger en koor.
Voorzanger: Hoe heet het verhaal van de lege leer?
Koor: Het lege verhaal!
Voorzanger: Hoe heet het boek van de lege leer?
Koor: Het lege boek!
Hoe heet de geest van de lege leer?
De lege geest!
Hoe heet het geloof in de lege leer?
Het lege geloof!
Hoe heet het gebed van de lege leer?
Het lege gebed!
Hoe heet het ideaal van de lege leer?
Het lege ideaal!
Hoe heet de waarheid van de lege leer?
De lege waarheid!
Hoe heet het antwoord van de lege leer?
Het lege antwoord!
Hoe heet een meester van de lege leer?
Een lege meester!
Hoe heet een leerling van de lege leer?
Een lege leerling!
Hoe heet het lied van de lege leer?
Het lege lied!
'Hoe kan ik de lege leer het best onthouden?'
'Onthoud dat er niets te vergeten valt en vergeet dat er niets te weten valt.'
'Hè?'
'Dat komt op hetzelfde neer.'
Geen waarheid verkondigen is net zoiets als alle denkbare waarheden verkondigen.
Geen filosofie aanhangen is net zoiets als alle denkbare filosofieën aanhangen.
Geen stelling verdedigen is net zoiets als alle denkbare stellingen verdedigen.
Geen ideaal koesteren is net zoiets als alle denkbare idealen koesteren.
Geen geloof belijden is net zoiets als alle denkbare geloven belijden.
Geen idee hebben is net zoiets als alle denkbare ideeën hebben.
Want een leer van niets is net zoiets als een leer van alles.
In de praktijk komen ze op hetzelfde neer.
De lege leer is de hele leer.
Ø = ∞.
^ Het hele boek van de hele leer.
De hele leer is de leer die alle denkbare leerstellingen bevat in alle denkbare combinaties, hoe tegenstrijdig ook.
Wiskundig gezien is de hele leer de machtsset van alle formuleerbare leerstellingen.
De hele leer is de tweelingbroer van de lege leer. De een heeft vraatzucht, de ander hongerzucht. Samen vormen ze het duo de Dikke en de Dunne.
Omdat ze genetisch identiek zijn, kan je de ene definiëren als de andere. Maar hoe je ze ook noemt of definieert, je wordt er geen steek wijzer van. Waarom niet?
Omdat ze niet bestaan. Het zijn bedenksels – hulpmiddelen om iets duidelijk te maken over niet-weten.
Niet-weten is ook maar een bedenksel om iets duidelijk te maken, maar waarover? Ik bedoel, om ergens vanaf te komen, maar waarvan?
Van alle bedenksels natuurlijk.
Stel je voor: volledige bevrijding!
Of is dat het volgende bedenksel?
En moet je voor volledige bevrijding werkelijk van al je bedenksels af of is dat gewoon het volgende bedenksel?
Ik zeg niks.
Of alles.
Wat jij wil.
Elf werelden om te bestormen; lied voor voorzanger en koor.
Voorzanger: Hoe heet het verhaal van de hele leer?
Koor: Het hele verhaal!
Voorzanger: Hoe heet het boek van de hele leer?
Koor: Het hele boek!
Hoe heet de geest van de hele leer?
De hele geest!
Hoe heet het geloof in de hele leer?
Het hele geloof!
Hoe heet het gebed van de hele leer?
Het hele gebed!
Hoe heet het ideaal van de hele leer?
Het hele ideaal!
Hoe heet de waarheid van de hele leer?
De hele waarheid!
Hoe heet het antwoord van de hele leer?
Het hele antwoord!
Hoe heet een meester van de hele leer?
Een hele meester!
Hoe heet een leerling van de hele leer?
Een hele leerling!
Hoe heet het lied van de hele leer?
Het hele lied!
'Hoe kan ik de hele leer het best onthouden?'
'Onthoudt dat er niets te onthouden valt omdat er niets buiten valt.'
'Hè?'
'Dat komt op hetzelfde neer.'
De lege leer, Ø, is de leer die geen enkel idee bevat.
De hele leer, ∞, is de leer die alle ideeën bevat.
Het denken van iemand die voor niets en niemand staat is in de praktijk niet te onderscheiden van het denken van iemand die voor alles en iedereen staat.
De lege leer is de hele leer, Ø = ∞.
Iedere andere leer is een halve leer.
Iedere halve leer is een halve waarheid.
Iedere halve waarheid is een halve leugen.
En terwijl er maar één lege waarheid is, en maar één hele waarheid, zijn er ontzettend veel halve waarheden.
En omdat er ontzettend veel halve waarheden zijn, zijn er ontzettend veel halve leugens.
Die zich allemaal voordoen als de hele waarheid en niets dan de waarheid.
Neem alleen deze al.
Wat is jouw halve waarheid?
Elf benen om op te hinken; lied voor voorzanger en koor.
Voorzanger: Hoe heet het verhaal van een halve leer?
Koor: Het halve verhaal!
Voorzanger: Hoe heet het boek van een halve leer?
Koor: Het halve boek!
Hoe heet de geest van een halve leer?
Een halve geest!
Hoe heet het geloof in een halve leer?
Het halve geloof!
Hoe heet het gebed van een halve leer?
Het halve gebed!
Hoe heet het ideaal van een halve leer?
Het halve ideaal!
Hoe heet de waarheid van een halve leer?
De halve waarheid!
Hoe heet het antwoord van een halve leer?
Het halve antwoord!
Hoe heet een meester van een halve leer?
Een halve meester!
Hoe heet een leerling van een halve leer?
Een halve leerling!
Hoe heet het lied van een halve leer?
Het halve lied!
Niet-weten is een denken dat zich voortdurend losmaakt van zijn eigen inhoud. Het denkt vrijuit en het denkt zich meteen weer vrij van zijn eigen denkerij.
Een denken dat werkelijk vrij is, laat zich natuurlijk niet vangen in een omschrijving, ook niet in deze. Hoewel niet-weten nergens mee te vergelijken is, moet ik vaak denken aan de tijd dat ik, als veertiger, letterlijk duizenden gedachte-experimenten deed. Je kan het zo gek niet verzinnen of ik onderzocht het.
Hoe het zou zijn als mijn lichaam een punt was, of een lijn of een vlak of een bol.
Hoe het zou zijn als ik in die hoedanigheid geen zintuigen had, of alleen maar kon zien of alleen maar kon horen of voelen of proeven of ruiken.
Hoe het zou zijn als ik mijn waarnemingen met vertraging bewust zou worden, na een seconde, na een minuut, na een uur, na een dag of een jaar.
Hoe het zou zijn als de lichtsnelheid gelijk was aan de geluidssnelheid of aan mijn wandelsnelheid of als het licht helemaal tot stilstand kwam zodat ik alleen iets kon zien door zelf door de staande golven te bewegen.
Hoe het zou zijn als ik geen benen had of maar één of drie of tien of als iedereen maar één been had en ik alleen twee.
Hoe het zou zijn als ik niet meer kon spreken maar nog wel verstaan of als ik nog wel kon spreken maar niet meer verstaan of als ik niet meer kon spreken en niet meer verstaan.
Hoe het zou zijn als mijn lief of mijn vrienden of mijn familieleden of mijn vijanden of iedereen mijn gedachten kon lezen of ik die van hen zodat we niets voor elkaar verborgen konden houden.
Hoe het zou zijn als ik de een na laatste mens op aarde was of de laatste.
Hoe het zou zijn (en wie ik zou zijn) als er 2 exemplaren van mezelf bestonden of 10 of 1000 en ik kon switchen van kloon naar kloon of verscheidene of alle klonen tegelijk kon zijn.
Hoe het zou zijn als het traject van een bewegende deur of fiets of vogel of muggenzwerm of lichaam ter plekke in hout of in marmer of in staal of in goud zou veranderen – welke bewegingssculpturen er dan zouden ontstaan.
Duizenden indringende gedachte-experimenten deed ik, als een bezetene, zonder vooropgezet plan, zonder taboes, zeven jaar lang, dag in dag uit, heb je ooit zoiets gehoord?
Ik maakte er aantekeningen van in een digitaal ideeënboek, een geestelijk reisverslag dat Idios heette en net als mijn geest uit zijn voegen barstte.
Want het was niet alleen fascinerend om te doen, mijn gedachte-experimenten zetten onverwacht en onbedoeld al mijn zekerheden op losse schroeven.
Van mijn denkbeelden – zelfbeelden, mensbeelden, wereldbeelden, godsbeelden, ideaalbeelden, schrikbeelden – bleef geen spaan heel.
Mijn levensbeschouwing, mijn politieke opvattingen, mijn filosofietjes en theorietjes, mijn gezond verstand – allemaal kapot.
Uitroeptekens maakten plaats voor vraagtekens, het vanzelfsprekende werd vanzelfzwijgend.
Om te begrijpen waar ik in godsnaam mee bezig was, probeerde ik er woorden voor te vinden, net als voor niet-weten nu, en een van de termen die in me opkwam was variologie.
In mijn laatste omschrijving daarvan uit begin 2006, die ik maar een klein beetje heb hoeven redigeren, zie je het niet-weten dagen, al zou het nog zeven seizoenen duren voor het zijn vlag in mijn derde oog plantte...
BOEM!
Variologie is het inventariseren van:
1. Alle denkbare variaties op het leven zonder het doel ze te realiseren;
2. Alle denkbare vragen over een kwestie zonder het doel ze te beantwoorden;
3. Alle denkbare antwoorden op een vraag zonder het doel het juiste vast te stellen;
4. Alle verborgen aannames achter een gedachte zonder het doel ze te onderbouwen.
In plaats van een hypothese te toetsen zet de varioloog alle theorieën op een rij onder het motto:
'Beter tien verklaringen op papier dan één in je hoofd.'
Zo bedrijf je natuurlijk geen wetenschap, maar wat dan wel?
In plaats van een standpunt te bepalen inventariseert de varioloog alle denkbare standpunten en argumenten voor en tegen onder het motto:
'Beter tien perspectieven aan de horizon dan één door je hart.'
Zo bedrijf je natuurlijk geen politiek, maar wat dan wel?
In plaats van de werkelijkheid te doorgronden brengt de varioloog alle denkbare gronden in kaart onder het motto:
'Beter tien kuub beton in de molen dan één om je voeten.'
Zo bedrijf je natuurlijk geen filosofie, maar wat dan wel?
In plaats van zijn gedachten in beton te gieten, slaat de varioloog ze aan stukken onder het motto:
'Beter tien denkbeelden op de grond dan één op een voetstuk.'
Zo bedrijf je natuurlijk geen kunst, maar wat dan wel?
Liever dan naar motto's te leven gooit de varioloog ze weg zonder het motto:
'Liever dan naar motto's te leven gooit de varioloog ze weg.'
Zo bedrijf je natuurlijk geen variologie, en wat dan nog?
Een ideaalbeeld van de wereld of van de staat of van de mens heet een utopie (Grieks, eu-, goed of ou, niet, nergens + topia, plaats).
Een bekende utopie is de socialistische heilstaat 'Utopia' van Thomas Moore.
De christelijke heilstaat is een staatsbestel op kerkelijke grond waarin iedere burger allereerst onderdaan van God is.
Het Derde Rijk was een fascistische heilstaat op eugenetische grondslag.
De boeddhistische heilstaat is die van een wereld zonder grenzen waarin het lijden uitgebannen is en iedereen verlicht.
Utopisme is de neiging om je te verliezen in utopieën. Utopisten genieten van hun ideaalbeeld en dragen het graag uit, maar lijden eronder dat ze het niet 1, 2, 3 kunnen realiseren, en ook niet 4, 5, 6.
Een schrikbeeld van de wereld of van een staat heet een dystopie (Grieks, dys-, moeilijk, slecht). Totalitaire dystopieën vinden we bij schrijvers als Aldous Huxley ('Brave new world') en George Orwell ('1984').
Volgens sommigen is de huidige wereld al de ergst denkbare. Volgens anderen, zoals Gottfried Leibniz, is de huidige wereld, hoe erg ook, toch de beste van alle denkbare werelden.
Dystopisme is de neiging om je te verliezen in dystopieën. Dystopisten lijden onder hun schrikbeeld maar genieten ervan om het einde der tijden te verkondigen en zich erop voor te bereiden.
Het prototype van de dystopist is de prepper, iemand die zich voorbereidt op een of andere ramp, zoals een elektromagnetische puls van de zon, een omkering van de magnetische polen, een verschuiving van de golfstromen, een klimaatverandering, een vloedgolf, een wateroorlog, een pandemie, een nucleaire winter, een bevolkingsexplosie of een superintelligente robot die de mensheid overvleugelt.
De meeste preppers hebben last van kokervisie: ze bereiden zich grondig voor op de volgens hen meest waarschijnlijke ramp en negeren alle andere.
Wie niet weet, zoals ik, is het heilige geloof in zijn gedachten kwijtgeraakt – ook in deze. Iedere vorm van utopisme, dystopisme, activisme, fatalisme, fundamentalisme en nihilisme is hem daarom vreemd.
Hij is geen utopist en geen dystopist maar een atopist, zou je kunnen zeggen – een lege visionair. Zijn toekomstvisie is geen utopie en geen dystopie maar een atopie – een leeg visioen, droombeeld noch schrikbeeld. Waarom?
Om te beginnen staat niet vast of een utopie of dystopie ooit werkelijkheid zal worden; wie weet wat de toekomst brengt? De atopist niet. Voor hem zijn utopieën en dystopieën slechts mogelijkheden.
Mocht er werkelijk iets gebeuren dat goed lijkt, een utopie, dan zou het best eens kunnen dat dat het in onvermoede opzichten nadelen heeft of dat er op termijn iets slechts uit voortkomt. Wie weet hoe we er later op terug zullen kijken, of de generaties na ons? De atopist niet.
Mocht er werkelijk iets gebeuren dat slecht lijkt, een dystopie, dan zou het best eens kunnen dat het in onvermoede opzichten voordelen heeft of dat er op termijn iets goeds uit voortkomt. Wie weet hoe we er later op terug zullen kijken, of de generaties na ons? De atopist niet.
Opgepast: een leeg visioen is geen visioen van de leegte; dat is boeddhistische metafysica. Een leeg visioen is ook geen visioen van een wereld zonder toekomstvisioenen; dat is weer een utopie (of dystopie).
Ook het niet-weten is voor een agnost geen heilige graal. De wereld hoeft niet zo nodig van haar weterij bevrijd te worden, als dat al zou kunnen.
Mocht er toch een bevrijdingsbeweging ontstaan die streeft naar algehele agnose, dan hoeft de wereld niet zo nodig van deze bevrijdingsbeweging bevrijd te worden.
Mocht er vervolgens een nieuwe bevrijdingsbeweging ontstaan die de wereld van de oude bevrijdingsbeweging of van haar nieuwerwetse nietweterij wil bevrijden – soit.
Ik ben blij dat ik zelf geen missie heb. Bevrijders, hoe verschillend ook, zijn allemaal gebonden aan hun opvattingen over vrijheid. Vrijheidsstrijders zijn vrijheidslijders. Jij?
1. (in het dagelijks leven): iets (nog) niet weten
De vraag of het een ongeluk was of zelfdoding liet me niet los en dat niet-weten hield me weken uit mijn slaap.
2. (in de Agnosereeks) het helemaal niet meer weten en daar vrede mee hebben
Niet-weten is het einde van het heilige ontzag voor je gedachten, ook die over niet-weten.
synoniem: spiritueel niet-weten
spellingsvariant van niet-weten
Volgens de huidige spellingsregels is nietweten incorrect; in ontkennende samenstellingen wordt de ontkenning van het hoofdwoord gescheiden met een koppelteken. Niet-weten. Non-dualist.
In de toekomst verandert dat misschien. Als genoeg mensen samenstellingen met niet- en non- zonder koppelteken gaan schrijven, worden de spellingsregels, die niet prescriptief zijn maar descriptief, vanzelf een keer aangepast.
In het non-dualisme gebeurt het al, dat is een gretige gemeenschap die zich voedt met Angelsaksische literatuur over 'nondualism'. Veel non-dualisten weten niet beter of dit is de correcte schrijfwijze.
Zelf gebruik ik nietweten uitsluitend in mijn domeinnaam NietWeten.nl (voor de leesbaarheid geschreven met hoofdletters) en in stukjes over deze spellingsvariant. Van een gemeenschap van nietweters of weetnieters die haar eigen normen stelt is op dit moment geen sprake.
de pseudo-wetenschappelijke benadering van niet-weten
Iemand die niet-weten-schap bedrijft is een niet-weten-schapper, zijn bedrijvigheid niet-weten-schappelijk.
beroemde uitspraak van chanmeester Dizang
'Niet-weten is het meest nabij' is de laatste regel van koan 20 van het Boek van Sereniteit (een koanverzameling uit het jaar 1224).
Dizang: Waar ga je heen?
Fayan: Op bedevaart.
Dizang: Waar is dat goed voor?
Fayan: Dat weet ik eigenlijk niet.
Dizang: Niet-weten is het meest nabij.
Om uitdrukking te geven aan het niet-weten moet ieder weten weersproken worden, dus ook het weten dat niet-weten het meest nabij is. In koan 19 van de Poortloze Poort zegt Nanquan daarom: 'De weg is geen kwestie van begrijpen of niet-begrijpen. Begrip is maar een tekening, onbegrip is maar een vel papier.'
Ook dat raakt kant noch wal – alleen al het idee dat er een weg zou zijn, en een bestemming; zo blijf je aan de gang. Waarmee ik niet wil beweren dat er geen weg is en geen bestemming. Ik blijf niet aan de gang.
domeinnaam van de huidige, derde website over niet-weten van Hans van Dam, een eenvoudige zelfbouwsite, online sinds 20 december 2019
domeinnaam van de tweede website over niet-weten van Hans van Dam, een Wordpress site met thema '2015', online van 2016 tot januari 2019
gezegd van iemand die doet alsof hij niet meer weet
synoniem: agnosticistisch
antoniem: weterig
Zijn niet-weterigheid begon op onze zenuwen te werken.
demonstratief niet-weten
Het verschil tussen niet-weten en niet-weterij is moeilijk te zien maar makkelijk te voelen.
niet-wetend
spellingsvariant: nonwetend
'Non-wetend' heeft als voordeel dat het op 'onwetend' lijkt, waardoor sommige zinnen beter lopen:
Tussen onwetend en nonwetend ligt het hooggebergte van het weten.
zelfstandig naamwoord: non-wetendheid
De weg van onwetendheid naar nonwetendheid is lang en smal.
niet-weten
Meningen getuigen indirect van onweten.
Zacht is de wolk van onweten.
je zekerheden onderzoeken en ontdekken dat ze bij nader inzien geen stand houden, waardoor je minder weet dan voorheen
Niet-weten is het eindstadium van ontweten.
Frans voor het niet-weten
Duits voor het niet-weten
Spellingsvariant: Nichtwissen.
Engels voor niet-weten
In den beginne heette NietWeten.nl weteloosheid.nl, en later nog een poosje weteloos.nl. Ik had voor die ouderwetse namen gekozen omdat ik niet-weten zo lelijk vond, met dat onhandige streepje erin en dat negatieve 'niet'. Een soort non-hodgkin: je zal het maar hebben.
Bovendien werd de zoekterm niet-weten tien jaar terug door de zoekmachines automatisch vertaald in de zoekopdracht 'niet OR weten', die veel te veel zoekresultaten opleverde, voornamelijk ruis.
De zoekresultaten zijn inmiddels wel wat verbeterd, maar niet veel, of je moet net op zoek zijn naar 'ikke niet weten' of 'niet willen weten of je zwanger bent' of 'ik zou het ook niet weten' en soortgelijke zinnetjes in talloze krantenartikeltjes, blogs, forums en reacties.
Weteloos(heid) zou inderdaad een prima zoekterm zijn als het woord eenmaal was ingeburgerd, maar dat was het niet. Je moet een beetje wereldvreemd zijn om te denken dat je daar in je eentje verandering in kan brengen, en dat ben ik.
We zijn inmiddels elf jaar verder en niet-weten is nog steeds de enige ingeburgerde term, zowel in de mystiek als in zen, om naar, uh... niet-weten te verwijzen.
Ingeburgerd is een groot woord, voor de meeste mensen betekent niet-weten gewoon onwetendheid, maar we moeten het ermee doen. Wil je weten wat andere weetnietgeesten over dit onderwerp te melden hebben dan moet je zoeken op niet-weten. Wil je dat anderen lezen wat jij over dit onderwerp te melden hebt dan moet je schrijven over niet-weten.
Ik ben nog altijd naïef en probeer het nu met 'agnose' maar zoekmachines worden almaar conservatiever en vervangen neologismen inmiddels standaard door zoeksuggesties uit het Groene Boekje.
In het reusachtige, verouderde maar onvolprezen Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT) komt het woord 'weteloos' gek genoeg niet eens voor, terwijl het toch al eeuwen wordt gebruikt. Zo bestaat er een wat oudere vertaling van de preken van Meister Eckhart waarin die, of tenminste zijn vertaler, zoiets zegt als 'want hun weten is weteloos'.
(Ik kan zo gauw niet terugvinden waar, dus de literatuurverwijzing hou je van me tegoed, waarschijnlijk voorgoed.)
In het gedicht Duc nos quo tendimus van Guido Gezelle lezen we:
'Groot van oogen, grauw van velle,
lang van ooren, krom van been,
zitten nu de lieve, snelle
jongskes op mijn hand, getween,
weteloos of, weggedreven,
vader nog en moeder leven!'
Het woord weteloos mag dan in het WNT ontbreken, het bevat wel de vormvarianten weetloos en wetenloos, in de betekenis van onwetend, onkundig, onbekend, vergeten, onbewust. Beide met het label 'verouderd'.
In de Dikke Van Dale, die akelig dun is vergeleken met het WNT, ontbreken ze alle drie. Des te beter, dan kan ik ze zonder gevaar voor ambiguïteit herintroduceren.
Hierbij definieer ik de termen weetloos, wetenloos en weteloos als niet-wetend; weetloosheid, wetenloosheid en weteloosheid als niet-weten; en weetloze, wetenloze en weteloze als weetniet.
Kortgeleden ontdekte ik in het WNT ook nog het woord kenneloos (kennelôs, kinneloos). Volgens het woordenboek is dat een antoniem van kennelijk (kennelijc).
In algemene zin betekent kenneloos 'zonder kennis', in de middeleeuwse mystiek werd het verstaan als 'zonder kennis of bewustheid van het onzienlijke, het geestelijke'.
Kenneloos, kenneloosheid en kenneloze kan je gebruiken als synoniem van weteloos, weteloosheid en weteloze.
Leeg is leeg, als je het over emmers hebt tenminste, niet als je het over begrippen hebt. Om te laten zien wat de leegte van niet-weten niet inhoudt (excuses voor de dubbele ontkenning) vergelijk ik die hieronder met zes andere soorten leegte.
Waarom zes? Tja, ik kan er nog wel meer bedenken en hele andere indelingen maken ook, maar daar gaat het niet om. Ik ben geen filosoof of antifilosoof, niet gelovig of ongelovig, geen gnosticus of agnosticus en mijn gezond verstand laat het ook al jaren afweten, dus dit wordt geen academisch verantwoord stuk. Ik wil alleen wat misverstanden over de leegte van de lege leer uit de weg ruimen.
Realisten verstaan onder leegte vaak het niets of de ruimte waarin het iets, de materie, het zijnde, ís.
Sommige denkers zien deze ruimte als een object van een hogere of de hoogste of een lagere of de laagste orde, andere als een bestaansvoorwaarde voor materiële objecten, weer andere als het product van diezelfde objecten, die naar hun mening de ruimte niet innemen maar produceren, projecteren of definiëren.
Immanuel Kant ziet ruimte als een categorie van het verstand, een manier om de werkelijkheid te ordenen die zelf niet als object in de werkelijkheid gegeven is.
Idealisten verstaan onder leegte vaak het bewustzijn, volgens hen een ongrijpbaar, tijdloos, plaatsloos, voor- of bovenzinnelijk medium, individueel of universeel, waarin de verschijnselen zich kenbaar maken en waardoor ze gekend worden.
Theïsten verstaan onder leegte vaak een kosmisch niets van goddelijke aard waarin de dingen ontstaan en vergaan; een niets dat als schepper en vernietiger van het iets fungeert, de eerste oorzaak en de laatste bestemming ervan, het alfa en omega.
De godheid van een Plotinus, een Pseudo-Dionysius de Areopagiet of een Meister Eckhart is een leegte zonder substantie en zonder eigenschappen, waarvan je niet eens meer kan zeggen of ze bestaat.
Voor spirituele zoekers is leegte vaak hun idee over de geestestoestand van de ontwaakte: uitgedoofde verlangens en minimale mentale activiteit tegen de achtergrond van een ononderbroken oceanisch gevoel van liefde, vrede en geluk.
Persoonlijk moet ik de eerste mens wiens geest op die manier functioneert nog tegenkomen. Zelf heb ik in ieder geval een levendig verstand en een dito gemoed; als er al eens niets gebeurt in mij dan is het zo voorbij.
Tamelijk lege geesten ben ik wel tegengekomen – op de afdeling dementie van verpleeghuis Tamarinde in Utrecht bijvoorbeeld – maar voor zover ik kon beoordelen was er bij deze alzheimerpatiënten, waaronder mijn beide ouders, van een ononderbroken oceanisch gevoel van liefde, vrede en geluk geen sprake.
Wel gingen ze uit als een nachtkaars, maar om dat nou nirwana te noemen?
Voor nihilisten, cynici, pessimisten, anarchisten, absurdisten, dadaïsten, defaitisten, fatalisten, existentialisten, relativisten, subjectivisten, pluralisten, postmoralisten en postmodernisten duidt het begrip leegte op het ontbreken van absolute, onbetwijfelbare, universele normen en waarden die als basis kunnen dienen voor individuele en maatschappelijke keuzes.
Boeddhisten bedoelen met leegte dat dingen en mensen bij nader inzien geen eigen wezen of werking hebben maar alleen samen met al het andere bestaan.
Zoek je jezelf dan vind je de ander en omgekeerd. Zoek je het subject dan vind je het object en omgekeerd. Alles wijst naar iets anders, niets bestaat op zichzelf.
(Het begrip sunyata is nauw verwant met de begrippen anatman, niet-zelf, en pratitya samutpada, afhankelijk ontstaan.)
Niet-weten is een lege leer. Een lege leer spreekt zich nergens over uit, dus ook niet over het wel of niet bestaan van welke vorm van leegte of niet-leegte ook – materieel, ideëel, religieus, boeddhistisch, spiritueel, ethisch of anderszins.
De lege leer verwijst dus niet naar een lege ruimte (1) niet naar een leeg bewustzijn (2) niet naar een lege god (3) niet naar een leeg zelf (4) niet naar een lege geest (5) niet naar een lege moraal (6).
De lege leer is gewoon leeg – vrij van vaste denkbeelden, aannames, standpunten, overtuigingen, waarden en waarheiden.
Onderstellingen ondermijnen.
'Wat is de kern van jouw leer, Hans?'
'Ach.'
'Bedoel je dat je het niet weet?'
'Och.'
'Bedoel je dat jouw leer geen kern heeft?'
'Jeetje.'
'Of is dat juist de kern ervan?'
'Uh...'
'Bedoel je misschien dat jouw leer geen leer is?'
'Tja.'
'Dan weet ik het ook niet meer.'
'Je veronderstelt dat ik iets bedoel.'
'Ach.'
'Nou veronderstel je weer dat ik niets bedoel.'
'Och.'
'Nou veronderstel je weer dat ik tegen veronderstellingen ben.'
'Jeetje.'
'Zie je het patroon?'
'Uh...'
'Meer heb ik niet te zeggen.'
'Tja.'
Weetnietgeest, wegwerpgeest.
'Wegwerp-' is een voorvoegsel waarmee je aangeeft dat iets na gebruik weggegooid kan worden – handig voor elke leer die eropuit is zichzelf overbodig te maken. Daarmee had de scepticus zijn filosofie een wegwerpfilosofie kunnen noemen, de mysticus zijn god een wegwerpgod.
De Boeddha had zijn zogenaamde vaardige middelen (paramita's), die je verder helpen op je zogenaamde pad, wegwerpmiddelen kunnen noemen, en het zogenaamde vlot waarmee je zogenaamd oversteekt van het zogenaamde samsara naar het zogenaamde nirwana een wegwerpvlot, zodat althans daarover geen misverstand zou zijn ontstaan, zei de optimist.
Zelf noem ik mijn website een wegwerpsite, mijn boeken wegwerpboeken, mijn teksten wegwerpteksten en mijn neologismen wegwerpwoorden.
Onder een wegwerpbewering versta ik een bewering die alleen maar dient om andere beweringen te ondermijnen. Al mijn beweringen over niet-weten zijn wegwerpbeweringen, deze ook.
Een wegwerpverhaal is een verhaal dat alleen maar dient om andere verhalen te ondermijnen. Al mijn verhalen over niet-weten zijn wegwerpverhalen, dit verhaal ook.
Wegwerpwijsheid is wijsheid die alleen maar dient om andere wijsheid te ondermijnen. Al mijn wijsheid is wegwerpwijsheid, deze ook.
Wegwerpspiritualiteit ten slotte (je moet toch een keer ophouden) is spiritualiteit die alleen maar dient om andere vormen van spiritualiteit te ondermijnen.
Wat er overblijft na al dat wegwerpen? Lege mystiek, lege filosofie, lege zen, lege wijsheid enzovoort. Lege spiritualiteit, gespeend van inhoud, gespeend zelfs van leegte.
Spiritus is Latijn voor geest. Wegwerpen is de geest van niet-weten.
Weetnietgeest, wegwerpgeest.
Een taalhandeling of taaldaad is een woord dat doet wat het zegt, bijvoorbeeld: 'Ik heet u van harte welkom' of 'Ik wens je smakelijk eten'. Het is niet dat er na de taaldaad nog iets te doen staat, zeggen is de handeling.
'Weg ermee' is een taaldaad waarmee je ergens afstand van neemt.
In de context van niet-weten zeg je 'weg ermee' om afstand te nemen van een verhaal, opvatting, theorie, geloof, waarheid of begrip dat een of ander weten uitdrukt.
Je zegt het ook om afstand te nemen van het niet-weten zelf, dat onderscheid maakt tussen wel en niet weten en daarmee nog altijd een vorm van kennis is. Weg ermee. Net zo makkelijk.
Het 'weg ermee' kan ook op zichzelf worden toegepast: 'En weg ook met het weg ermee.' Met deze taaldaad in het kwadraat neem je afstand van het afstand nemen.
Zo worden alle afstanden in één klap tot nul gereduceerd en ga je op het leven in zonder erin op te gaan – een goede definitie van niet-weten.
Aan de leiband van de vrijheid.
'Wat is vrijheid, Hans?'
'Al je denkketens verbreken.'
'Wat als je al je denkketens verbreekt?'
'Niet-weten.'
'Wat is niet-weten?'
'Het centrum waarmee alles gedachteloos in verbinding staat.'
'Wat als je overal gedachteloos mee in verbinding staat?'
'Vrijheid in verbondenheid.'
'Precies wat ik zoek.'
'Hoe vond je deze denkketen?'
'Boeiend.'
'Nou nog verbreken.'
'Wat is weten?'
'Vals spelen.'
'Wat is niet-weten?'
'Spelen.'
'Wat is weten?'
'Volgens de regels spelen.'
'Wat is niet-weten?'
'Met de regels spelen.'
Wie niet weet die niet wint.
'Het lijkt wel of jij altijd gelijk hebt, Hans.'
'Ik heb nooit gelijk.'
'Ach gut.'
'En nooit ongelijk.'
'Bedoel je dat de waarheid voorbij gelijk en ongelijk ligt?'
'De wat?'
'Of dat waarheid niet bestaat?'
'Ik ben mij van geen bedoeling bewust.'
'Bedoel je dat we iedere bedoeling los moeten laten?'
'Met welk doel?'
'Zie je wel?'
'Wat?'
'Het lijkt wel of jij altijd gelijk hebt.'
Kan een weetniet wetenschap bedrijven? Een wiskunstenaar wiskunde? Een dwijsgeer wijsbegeerte? Gewetensvragen aan een weteloze.
Bewijsvoering kan je opvatten als een taalspel waarin je vanuit bepaalde premissen (waarvan de geldigheid niet ter discussie staat) in een bepaalde taal (waarvan de geldigheid niet ter discussie staat) volgens de afleidingsregels van een bepaalde logica (waarvan de geldigheid niet ter discussie staat) tot ware uitspraken probeert te komen.
Zoals ieder spel kan het taalspel dat bewijsvoering heet pas gespeeld worden wanneer de spelers het eens zijn over de spelregels.
Zodra iemand de geldigheid van de premissen aanvecht is het spel uit.
Zodra iemand wil overschakelen op een andere logica is het spel uit.
Zodra iemand de taal ter discussie stelt waarvan de bewijsvoering zich bedient (natuurlijke taal, formele taal, procedurele taal) is het spel uit.
'Waar' is een gegeven uitspraak alleen voor mensen die het eens zijn over de spelregels en die alle aannames onderschrijven – voor mensen die bereid zijn het spel ten volle te spelen.
Waarheid is dan een kwestie van conventie, van consensus, van de meeste stemmen gelden, van reglementair gedrag, van sportiviteit, zou je kunnen zeggen, als waarheidsbejag denksport was.
Als bewijsvoering een taalspel is dan is waarheid het domein van teamspelers en supporters. De rest staat buitenspel.
Het 'hoogste' bewijsvoeringsspel wordt gespeeld door wiskundigen en exacte wetenschappers, die meer dan wie ook hun best doen op het uitschrijven van de primitieven, postulaten en premissen, de gebruikte woorden en symbolen, de logische afleidingsregels.
In de alfa-wetenschappen, in de filosofie en in de theologie is eerder sprake van redeneren dan van bewijzen; in het openbare debat, in de religieuze praktijk en in het dagelijks leven eerder van overreden dan van redeneren. De rede en de retoriek kan je zien als taalspelen met eigen spelregels.
Wat voor taalspel is niet-weten? Een spel van niet beweren of althans herroepen wat je zo nodig schijnt te moeten roepen. Waar niets beweerd wordt valt niets te bewijzen of te beredeneren, ook niet over het bewijzen of redeneren zelf.
Niet-weten kent geen vaststellingen, geen doelstellingen, geen winnaars of verliezers. Het werpt balletjes op en het slaat ze weer weg, dat is alles. Het ene na het andere, nu dit balletje weer. Niet-weten is een choreografietje van niets – een ballètje. Kinderspel.
Wat natuurlijk niet betekent dat een agnost geen wiskunde, wetenschap, filosofie enzovoort kan bedrijven. Het betekent alleen maar dat hij de resultaten daarvan niet ziet als onomstotelijk bewezen, niet als relatief waar binnen het taalspel dat bewijsvoering, rede of retoriek heet en ook niet op een andere onveranderlijke, vooringenomen wijze.
Een weetniet bekijkt de wereld niet vanuit een ivoren toren maar vanuit steeds wisselende standpunten, om niet te zeggen, verdwijnpunten. Het is maar net hoe de wind waait, het tapijt vliegt, de steen rolt, de pet staat, de vlag erbij hangt of de onderjurk.
Geen van die gezichtspunten houdt hij voor absoluut waar of onwaar, geldig of ongeldig, canoniek of aprocrief, subjectief of objectief, palliatief of curatief, exclusief of inclusief, tentatief, definitief of aperitief.
Uit het woordenboek van Meester Um.
Specialist: iemand die bijna alles weet van bijna niets.
Agnost: iemand die werkelijk niets weet van werkelijk alles.
Generalist: iemand die bijna niets weet van bijna alles
Agnost: iemand die werkelijk alles weet van werkelijk niets.
'Wat is weten?'
'De kaarten opnemen.'
'Wat is niet-weten?'
'Je kaarten op tafel leggen.'
'Wat is weten?'
'Je kaarten sorteren.'
'Wat is niet-weten?'
'Je kaarten schudden.'
'Wat is weten?'
'Doorgestoken kaart.'
'Wat is niet-weten?'
'Een blinde kaart.'
'Wat is weten?'
'Alles op één kaart zetten.'
'Wat is niet-weten?'
'Van de kaart zijn.'
'Wat is weten?'
'Hartenjagen.'
'Wat is niet-weten?'
'Schoppen.'
'Wat is weten?'
'Strippoker'
'Wat is niet-weten?'
'Naturisme.'
'Wat is weten?'
'Blufpoker.'
'Wat is niet-weten?'
'In je kaart laten kijken.'
'Wat is weten?'
'Full house.'
'Wat is niet-weten?'
'Empty house.'
'Wat is weten?'
'Full house.'
'Wat is niet-weten?'
'Fool house.'
'Wat is weten?'
'Een plaatje.'
'Wat is niet-weten?'
'Een joker.'
'Wat is weten?'
'Een kaartenhuis.'
'Wat is niet-weten?'
'Ook een kaartenhuis.'
'Wat is dan het verschil?'
'Het tweede is al ingestort.'
Denk je vrij van mooidenkerij.
Apologeten herleiden onweten tegenwoordig graag tot wijsheid (1), openheid (2), liefde (3) en mededogen (4).
1. Zie Estelle Frankl in 'De wijsheid van het niet-weten'.
2. Zie Jan Oegema in 'De stille stem'.
3. Zie de non-dualisten Wolter Keers, Jan van Delden en Jean Klein.
4. Zie de drie intenties op de website van de Zen Peacemakers.
Je kan er nauwelijks bezwaar tegen maken, niemand heeft het alleenrecht op deze woorden, maar onschuldig is deze trend niet.
Wie het verband tussen niet-weten, wijsheid, openheid, liefde en mededogen letterlijk neemt, zadelt zichzelf een twee drie vier op met een last waar een ezel nog onder zou bezwijken.
Ineens zijn daar de ideaalbeelden van de wijze mens, de open mens, de liefdevolle mens en de mededogende mens.
Ineens zijn daar de schrikbeelden van de dwaze mens, de gesloten mens, de haatdragende mens en de meedogenloze mens.
Ineens is daar het denkbeeld van de rationele, maakbare mens die altijd over voldoende onderscheidingsvermogen beschikt om dit soort onderscheidingen te maken en over voldoende vrije wil om hem in staat te stellen voor wijsheid en tegen dwaasheid te kiezen, voor openheid en tegen geslotenheid, voor liefde en tegen haat, voor mededogen en tegen onverschilligheid.
Ineens is daar het denkbeeld van een spirituele of religieuze weg die tot wijsheid enzovoort leidt en een andere, wereldse, verderfelijke weg die tot dwaasheid enzovoort leidt.
Als Trojaanse paarden dringen de denkbeelden je geest binnen en zie ze er dan maar weer uit te krijgen.
Dromend van wijsheid, openheid, liefde en mededogen word je een zelfbeeld in je eigen beeldentuin.
Even niet opgelet en nietweten is betweten geworden, beeldenstorm beeldenverering.
Waarmee niet gezegd is dat we er geen mensbeelden, wereldbeelden, ideaalbeelden enzovoort op na mogen houden, als we daar al iets over te zeggen hebben, of dat we de iconoclast op een sokkel moeten hijsen.
Ook dat zijn maar denkbeelden, waarover de lege leer zich niet uitspreekt.
De lege leer is trouwens ook maar een denkbeeld...
BOEM!
poging van een schrijver om zichzelf te overtuigen door anderen te overtuigen
bevestiging van wat je meent te weten door een auteur die het ook niet weet
ontkenning van wat je meent te weten door een auteur die het ook niet weet
1. dommerd
2. beginner
3. agnost
4. leeg boek dat je in de boekhandel kan kopen om in te schrijven of te tekenen
5. het lege boek, symbool voor de lege leer, symbool voor niet-weten
Jaren geleden, toen ik nog geen online boeken had maar wel honderd losse webpagina's die allemaal een titel moesten hebben, heetten enkele tientallen daarvan puntje-puntje-puntje voor dummy's:
Levenskunst voor dummy's
Ethiek voor dummy's
Verlichting voor dummy's
Doodgaan voor dummy's.
Daaronder stond steeds de dubbele definitie:
dummy: 1. iemand die nog niet weet; 2. iemand die niet meer weet'
Nu is 'voor dummies' een gedeponeerd handelsmerk van een internationale boekenserie. De tijd dat het internet een vrijstaat zonder auteursrechters was ligt inmiddels achter ons. Om boetes te voorkomen ben ik voor mijn boektitels overgestapt op vrije woorden – ze zijn er nog.
Over het verschil tussen weten dat je niet weet en weten wat je niet weet.
'Ik weet dat ik niet weet' of 'ik weet dat ik niets weet' is een vaak geciteerde sceptische uitspraak, toegeschreven aan de Griekse filosoof Socrates.
Of die toeschrijving correct is valt niet na te gaan door primaire bronnen te raadplegen; voor zover bekend heeft Socrates zelf niets geschreven, net zomin als Boeddha of Jezus. Alles wat we over hen menen te weten, komt uit het werk van anderen.
Lange tijd werd gedacht dat 'ik weet dat ik niets weet' uit de Apologie van Plato kwam. Het aantal verwijzingen naar dit 'citaat' in de secundaire literatuur is niet te tellen. Auteurs nemen het van elkaar over en niemand zoekt het meer op in de brontekst. Waarom zouden ze ook. Ze weten niet dat ze het niet weten.
Uit recent onderzoek blijkt dat Plato Socrates zoiets liet zeggen als: 'Ik weet wat ik niet weet'. Heel iets anders dus dan 'ik weet dat ik niet weet', laat staan 'ik weet dat ik niets weet'.
De protagonist Socrates zei wat hij zei bovendien niet in het algemeen, maar om te verklaren waarom hij wijzer overkwam dan een tijdgenoot als ze het over deugd en schoonheid hadden. 'Hij weet het niet maar denkt van wel; ik weet het niet en denk dat ook niet'.*
* https://en.wikipedia.org/wiki/I_know_that_I_know_nothing
Dus wat heeft Socrates nou precies gezegd? Het is maar net aan wie je het vraagt. De ene vertaler maakt er dit van, de andere dat, de lezer haalt de vertaling door zijn gekromde kennisruimte en begrijpt zoals altijd precies wat hij zelf bedoelt.
Het gevleugelde woord 'Ik weet dat ik niets weet' is dus niet alleen uit de lucht gegrepen maar ook nog eens uit zijn verband gerukt. Iedereen die er morele steun uit put, doet dat voor eigen rekening.
Aan wie we de uitspraak 'ik weet dat ik niets weet' dan wel moeten toeschrijven? Ik weet dat ik dat niet weet. Ik weet wel aan wie we hem niet moeten toeschrijven. Niet aan Socrates. Niet aan Plato. En niet aan mij, want ik heb veel gezegd, maar dat nooit.
'Ik weet dat ik niets weet' is evengoed een leuke variatie op de leugenaarsparadox: als het waar is dat je weet dat je niets weet, dan weet je toch nog iets en is het onwaar. Weet je daarentegen ook niet dat je niets weet, dan weet je inderdaad niets en is het toch waar.
Door welke gedachten laat jij je flessen?
Niet-weten staat voor een wakkere geest die zich door geen enkele gedachte laat flessen, ook niet door deze.
Een weetniet is een vrijdenker die nergens in vastzit, ook niet in zijn vrijheid. Iemand die zichzelf onophoudelijk vrij denkt van wat hij maar denkt, nu dit weer. Een libertijn die de flessengeest zijn fles gunt, de heremietkreeft zijn schelp, de kluizenaar zijn cel, de gelovige zijn overtuiging, de bodhisattva zijn geloften, de leerling zijn leer, de horige zijn heer.
Niet-weten, dat is grote vrijheid. De grote vrijheid van niet-weten staat tegenover de kleine vrijheid van het weten.
Ik noem de vrijheid van het weten klein omdat je daarin gekluisterd bent aan een bepaald vrijheidsbeeld – politiek, religieus, spiritueel, maakt niet uit, hoe fraai ook.
Kleine vrijheid is geen vrijheid maar een parodie op vrijheid, wou ik zeggen, maar dat is gewoon het volgende vrijheidsbeeld.
Kleine vrijheid is helemaal geen parodie op vrijheid maar de vrijheid om een bepaald vrijheidsbeeld te dienen, denk ik nu weer, maar dat is opnieuw een vrijheidsbeeld.
Zie je dat ik niets over grote vrijheid kan zeggen zonder daarmee een hol vrijheidsbeeld te creëren waarin ik mezelf als schrijver en jou als lezer opsluit?
Alleen al door te spreken van grote vrijheid, dat te koppelen aan niet-weten, het af te zetten tegen kleine vrijheid en dat te koppelen aan het weten, zadel ik ons op met maar liefst vier denkbeelden.
Wat ben je liever: een beeldendienaar, een vrijheidsbeeld of vrij van beelden?
Denk je dat je daar vrij tussen kan kiezen?
Is keuzevrijheid volgens jou een denkbeeld of een feit?
Als je denkt dat het een feit is, hoe komt het dan dat er al duizenden jaren over gedebatteerd wordt?
Als je denkt dat het een denkbeeld is, hoe kan het dan dat zoveel mensen het ervaren?
Bewijzen ervaringen volgens jou dat wat je ervaart objectief bestaat?
Door welke gedachten laat jij je flessen?
^ Door welke gedachten laat jij je flessen?
Een vrijgeest laat zich door geen enkele gedachte flessen.
Ook niet door deze.
Meester: Wie heeft er een motto?
Leerling: Ik!
Meester: Is dat je motto of heb je er een?
Leerling: Ik heb er een.
Meester: Voor de draad ermee.
Leerling: Credo nulli.
Meester: Wat betekent dat?
Leerling: Niemand geloven.
Meester: Wie zegt dat?
Leerling: Erasmus.
Meester: En?
Leerling: Wat?
Meester: Geloof je hem?
Meester: Wie heeft er een motto?
Leerling: Credo nulli!
Meester: Wie zegt dat?
Leerling: Dat doet er niet toe.
Meester: Waarom niet?
Leerling: Omdat ik er zelf ook zo over denk.
Meester: En?
Leerling: Wat?
Meester: Geloof je jezelf?
Meester: Wie heeft er een motto?
Leerling: Credo nulli nulli!
Meester: Wat betekent dat?
Leerling: Zelfs niet geloven dat je niemand moet geloven.
Meester: Wie zegt dat?
Leerling: Niemand, volgens mij.
Meester: En?
Leerling: Wat?
Meester: Geloof je niemand?
Waar het religieuze en spirituele weten naar het hemelse neigt, heeft bij niet-weten het aardse de overhand.
Dwijsheid is spiritualiteit voor gevallenen. Voor mensen die steeds over hun eigen woorden en gedachten struikelen. Voor mensen die met hun mond vol tanden staan. Voor mensen wier denken zich bedenken is.
Dwijzen bedienen zich niet van jubeltaal maar van stameltaal. Niet van grote woorden maar van kleine. Van eenvoudige tussenwerpsels als tja en eh en ach. Van alledaagse gebaren als een schouderophalen, een knipoog en een glimlach.
Ze komen er afhankelijk van hun bouw en aard rond of plat voor uit dat ze een frommelig geslachtsdeel hebben, een kont waar van alles in en uit kan, twijfelachtige instincten, haren op de verkeerde plaatsen, een raar figuur, lange tenen, een scherpe tong, een botte kop, onverklaarbare gevoelens, onbegrijpelijke motieven, onnavolgbare gedachten – alles erop en eraan, nu eens tegen wil en dank, dan weer ervoor.
Ze staan dichter bij hun uitwerpselen dan bij de hoogste waarheid en dat is hun grote boodschap.
Een agnost is een mysticus zonder hemel of hel, klooster of cel, nap of bel, pij of pel – een geboren en bestorven bloterik, begrensd noch onbegrensd.
Herken jij je in deze omschrijving?
Dan is niet-weten misschien iets voor jou.
Anders helemaal.
Een weetniet doet zich niet mooier voor dan hij is.
Vandaar dat hij nooit zal zeggen dat hij zich niet mooier voordoet dan hij is.
Want dat doet hij wel, net als iedereen die weleens zijn haren wast of de slaap uit zijn ogen wrijft of een broek aantrekt als hij naar buiten gaat.
Wie niet weet verkeert als alle voelende wezens zijn hele leven in problemen zonder oplossing.
Die je dus net zo goed oplossingen met problemen kan noemen.
Of vingers naar de waan, als je er een handje van hebt spiritueel te doen. ('Alle problemen hebben maar één doel, jouw zelfrealisatie', beweert spiritueel therapeute Byron Katie.)
Bewust naakt in het leven staan – dat is de spiritualiteit van niet-weten.
Zo klein worden als je bent.
Groot noch klein om precies te zijn, grof noch fijn, waardig noch onwaardig, aardig noch onaardig zijn noch niet-zijn.
Want om het met Shakespeare te zeggen:
'Niets is van zichzelf goed of slecht, dat maakt het denken ervan.'
En wat maakt ervan dat niets van zichzelf goed of slecht is?
Het denken zeker weer.
Want om het ook maar eens zonder Shakespeare te zeggen:
'Niets is van zichzelf goed noch slecht, dat maakt het denken ervan.'
Het denken maakt namelijk overal wat van, zelfs van het denken.
Tenminste, dat maak ik ervan.
Wat maak jij ervan?
Je hoort het niet
en leert het nooit
Het zingt maar rond
Mijn stille lied
Al leer ik niets
En niemand iets
Ik kwinkeleer
De lege leer
Zij is mijn hoer
Mijn oudste zeer
Mijn dolle roer
Mijn diepste meer
Ze hoort me niet
Ze leert het nooit
Ik zing berooid
Haar stille lied
Herhaal
^ Het zingt maar rond, mijn stille lied.
'Wat is niet-weten?'
'Een ziekte.'
'Wat voor ziekte?'
'Een genezende ziekte.'
'Waarvan geneest de ziekte van niet-weten?'
'Van complexiteit.'
'Wat komt ervoor in de plaats?'
'Perplexiteit.'
'Geen eenvoud?'
'Dat is een andere ziekte.'
'Hoe heet die andere ziekte?'
'Herpes simplex.'
'En de ziekte van complexiteit?'
'Herpes complex natuurlijk.'
'En de ziekte die geneest van zowel complexiteit als simpliciteit?'
'Herpes perplex dus.'
'Mij te moeilijk allemaal.'
'Noem het dan maar niet-weten.'
'Dat kan ik nog wel onthouden.'
'Ik zou het maar vergeten.'
(Herpes is Grieks voor voortwoekerende wond, herpes simplex is medisch jargon voor een koortslip, herpes complex is pseudojargon voor een koortskop.)
Een gebedsgenezer legt zijn hand op het voorhoofd van een vrouw, die ineens weer kan zien. Hij roept: 'Een wonder! Prijs de Heer!'
Later die dag legt hij zijn hand op het voorhoofd van een andere vrouw, die op slag blind wordt. Hij roept: 'Een beroerte! Haal een arts!'
Een gebedsgenezer legt zijn hand op het voorhoofd van een vrouw, die prompt door haar knieën zakt. Hij roept: 'Een wonder! Haal een rolstoel!'
Later die dag legt hij zijn hand op het voorhoofd van een andere vrouw, die ineens weer kan lopen. Hij roept: 'Een simulant! Haal een psychiater!'
De vrouw protesteert: 'Dit hadden we toch afgesproken?' De man roept: 'Hoort u dat? Ze geeft het nog toe ook!'
'Wat is een standpunt?'
'Een loopgraaf.'
'Hoe bedoel je?'
'Medestanders genoeg maar je kan niet voor- of achteruit.'
'Wat is een standpunt?'
'Een plek waar je tot stilstand komt.'
'Vind jij dat we in beweging moeten blijven?'
'Dat zou weer een standpunt zijn.'
'Heb je daar iets op tegen?'
'Dat zou opnieuw een standpunt zijn.'
'Wat vind je dan wel?'
'Dat zou nog steeds een standpunt zijn.'
'Maar ieder standpunt is een stilstandpunt?'
'Alleen voor wie dat vindt.'
'Wat is een standpunt voor jou?'
'Een vertrekpunt.'
'Hoe bedoel je?'
'Ik kijk even rond en vervolg mijn weg.'
'Waarheen?'
'Naar het volgende vertrekpunt.'
'Jij hebt alleen maar vertrekpunten.'
'Ik heb ze niet, ik verlaat ze.'
'Aha.'
'Of ze verlaten mij.'
'Dat kan ook nog.'
'Vandaar.'
'Goeie les.'
'Gauw weer door.'
Veel mensen denken dat woorden maar één betekenis hebben en dat die betekenis voor iedereen hetzelfde is.
Daarmee gaan ze voorbij aan de annotatie, de persoonlijke, associatieve betekenis van een woord die voor iedereen anders is, en aan de situationele betekenis die door de context wordt bepaald en min of meer uniek is.
Maar ook de denotatie, de woordenboekbetekenis van een woord, is verre van eenduidig. Mensen gebruiken hetzelfde woord in verschillende betekenissen, soms zelfs in dezelfde zin, zonder zich er bewust van te zijn:
'Door de bank genomen zetten wij ons geld liever op de bank dan op het spel en zitten we liever op een bank dan op een stoel.'
Vreemd genoeg denken we allemaal dat we precies weten wat we zeggen en dat anderen precies weten wat we bedoelen. Als we al eens twijfelen, pakken we er een woordenboek bij om het misverstand eventjes uit de weg te ruimen.
IJdele hoop. Ik garandeer je dat je helemaal niet precies weet wat je zegt. Niet precies en zelfs niet bij benadering. Laat staan dat een ander precies begrijpt wat je bedoelt.
Neem nou het woord 'woordenboek'. Probeer voor je verder leest eerst te bedenken wat dat volgens jou precies betekent. Ben je zover? Dit zegt Van Dale erover:
woordenboek, boek waarin woorden (met opgave van bepaalde grammaticale kenmerken) en de vaste verbindingen waarin ze gebruikt worden, met hun betekenis (in alfabetische volgorde) zijn opgenomen'
Is dit zo'n beetje wat je in gedachten had? Vast niet. Bovendien staan er allemaal nieuwe woorden in die we op hun beurt moeten uitpluizen.
Het eerste woord van de definitie van 'woordenboek' is 'boek'. Wat betekent dat volgens jou? Dit maakt Van Dale ervan:
boek, 1. (als voorwerp) geheel van een aantal bedrukte of beschreven bladen van papier, perkament of andere stof, een geschrift over enig onderwerp bevattende, met name zulk een uit gevouwen en samengenaaide vellen, bedrukt papier bestaand geheel, al of niet in een band gebonden; 2. letterkundig werk, verhandeling, beschrijving enzovoort, in zulk een samenstel van bladen neergelegd en gepubliceerd; 3. een geheel van denkbeelden, voorstellingen, ervaringen enz. waarin men als 't ware kan lezen; 4. hoofdafdeling van een enigszins uitgebreid letterkundig werk, m.n. in de bijbel; 5. een aantal bladen wit, veelal gelinieerd papier, ingebonden en bestemd om er aantekeningen in te schrijven; 6. naam voor een bepaalde hoeveelheid; 7. portefeuille; 8. (als verkorting van) boekpens
Ik weet niet hoe jouw definitie luidde maar zelf had ik alleen de eerste betekenis in gedachten, en ook nog eens minder gedetailleerd, met andere accenten en nuances.
Het derde woord van de definitie van 'woordenboek' is 'woord'. Wat is een woord?
woord, 1. het kleinste geheel van spraakgeluiden dat op zichzelf een betekenis heeft en als zelfstandig taalelement gebruikt wordt; 2. de tekst van een lied; 3. de zichtbare (geschreven, gedrukte) voorstelling van het genoemde taalelement als samenstel van letters; 4. wat gezegd, meegedeeld, verteld wordt (ook in collectieve zin); 5. boos woord; 6. het uiten van woorden, het spreken (meestal in een bepaald verband); 7. erewoord; 8. wachtwoord.
Tjonge jonge, wat een betekenissen allemaal. Een moeras waar je steeds dieper in wegzinkt. En dan hebben we het alleen nog maar over de denotatie.
Denk je nou nog steeds dat je precies weet wat je zegt? Dan gaan we vrolijk verder. Het vijfde woord van de definitie van 'woordenboek' is 'opgave'. Wat betekent dat volgens jou?
Oké, zeg je, ik geef het op.
Oké, zeg ik, eerste woord: 'ik' – wie ben jij?
Het woord niet-weten wordt op veel verschillende manieren gebruikt, zowel positief als negatief. Als ik ze op een rijtje zet, kom ik tot tweeëntwintig betekenisvelden:
Niet-weten is wijsheid, de wijsheid zonder wijsheid, de wijsheid voorbij alle wijsheid, de kennis zonder leraar.
Niet-weten is een verschijningsvorm van samsara, een tussenstadium op weg naar nirwana, een valkuil op weg naar nirwana.
Niet-weten is de donkere nacht van de ziel in afwachting van het moment dat de mystieke godheid zich op zijn eigen tijd op zijn eigen wijze onthult.
Niet-weten is onzin, illusie, maya, mara, onverantwoordelijk, verderfelijk, gevaarlijk, duivels, een vloek.
Niet-weten is een transcendente werkelijkheid die iedere dualiteit overstijgt: non-dualiteit, het absolute, de bron, het ene, de liefde.
Niet-weten is agnosticisme, relativisme, pragmatisme, subjectivisme, structuralisme, poststructuralisme, postmodernisme.
Niet-weten is twijfelzucht, scepsis, epoché, het voor onbepaalde tijd opschorten van ieder oordeel.
Niet-weten is een aangename gemoedstoestand – sereniteit, gelukzaligheid, innerlijke vrede.
Niet-weten is onthechting, stoïcisme, fatalisme, gelatenheid, overgave.
Niet-weten is helderheid van geest, aandachtigheid, oplettendheid, mindfulness, ataraxia.
Niet-weten is een beeldenstorm – nihilisme, iconoclasme, anarchisme, obscurantisme, irrationalisme, anti-intellectualisme.
Niet-weten is een vorm van escapisme, een vlucht in onwetendheid, onverantwoordelijkheid, defaitisme, immoraliteit, chronische onvolwassenheid.
Niet-weten is een pose, narcisme, uitsloverij, egotripperij.
Niet-weten is een levenshouding, een omgangsideaal, een managementstijl met het accent op openheid, onbevangenheid, bescheidenheid, vriendelijkheid en mededogen.
Niet-weten is een vorm van dementie, een neurose, vervreemding, verdwazing, een geestesziekte, autisme, een herderscomplex, een verlosserscomplex, een minderwaardigheidscomplex.
Niet-weten is een antwoord op elke levensvraag, een panacee voor de problemen van alledag.
Niet-weten is een spirituele vorm van cognitieve therapie.
Niet-weten is vrijdenkerij, veeldenkerij, dwarsdenkerij, omdenkerij, niet-denkerij.
Niet-weten is een onbalans tussen hoofd en hart: een teveel aan jnana en een tekort aan bhakti.
Niet-weten is het onkenbare bewustzijn zelf, het kennen, de stilte, de leegte, het niets.
Niet-weten is het totaal andere, het numineuze, het mysterie, het onzegbare, het onkenbare.
Niet-weten is een einde aan het lijden, een bron van lijden, een bron van inkomsten, een bron van ergernis, een bron van vermaak.
Deze opsomming van tweeëntwintig betekenisvelden dient als aanloopje naar mijn eigen definitieve duiding van het begrip niet-weten. Want dat wordt weleens tijd, vind je niet? Duidelijkheid! Ondubbelzinnigheid! Het laatste woord over niet-weten!
En er dan over ophouden. Eindelijk rust.
Alleen word ik juist rustig door het erover te hebben. Er zijn ook mensen die rustig worden door erover te lezen, dus ik heb nog een excuus ook.
Wat is niet-weten nou echt? Tja, dat kan ik je niet vertellen. Dat kan niemand je vertellen want duiden staat vrij.
Maar wat niet-weten voor mij betekent op het moment dat ik dit schrijf (dat allang voorbij is op het moment dat jij dit leest) kan ik je wel vertellen.
Precies op dit moment betekent niet-weten voor mij vrij rondzwemmen in eindeloze betekenisvelden zo dicht als kelpwouden zonder er nog in verstrikt te raken.
Een minuut later
Ik had die betekenis nog niet onder woorden gebracht of hij maakte een schuiver. Precies op dit moment – ik schrijf zo snel als ik kan – betekent niet-weten voor mij rustig rondzwemmen in de eindeloze ruimte tussen betekenisvelden zo dicht als kelpwouden zonder me nog verloren te voelen.
Een minuut later
Ik had die verschoven betekenis nog niet onder woorden gebracht of hij maakte opnieuw een schuiver. Precies op dit moment betekent niet-weten voor mij vrij rondzwammen over eindeloze betekenisvelden zo dicht als kelpwouden en me daarin helemaal kunnen verliezen.
Een minuut later
Nu weet je wat niet-weten een, twee en drie minuten geleden voor mij betekende maar een definitieve duiding mag dat toch niet heten.
Het toeval wil dat de definitieve duiding die ik oorspronkelijk in gedachte had of meen te hebben gehad nu opnieuw in mij opkomt, zodat ik haar, als ik een beetje opschiet, toch nog met je kan delen.
Precies op dit moment is niet-weten voor mij de onvoorstelbare en (tot nog toe) onomkeerbare zelfbewustwording van mijn denken – niet geleidelijk maar plotseling, of je een zee leeggooit – die zich niet onder of zonder woorden laat brengen.
Onder woorden brengen legt vast wat los is, stilte zwijgt dood wat leeft, en in dat spanningsveld ontstaat spontaan een spel van roepen en herroepen, met als resultaat de ene dwaaltekst na de andere, nu deze weer.
Hier wou ik het graag bij laten maar reken er niet op.
Een dwaaltekst is een gesproken of geschreven demonstratie van niet-weten. Agnose in actie. Sprekend niet spreken. Hardop zwijgen. Niet om wijsheid over te dragen maar om het dwijze denken te laten zien, dat voor de meeste mensen onbekend en onvoorstelbaar is.
Ik kan hier wel een voorbeeld gaan geven maar bijna al mijn schrijfsels op NietWeten.nl en in de Agnosereeks en in het Boeddhistisch Dagblad zijn dwaalteksten.
Tegen de stroom van het normale denken in beweegt een dwaaltekst zich van de oplossing naar het probleem, van het antwoord naar de vraag, van de conclusie naar de premissen, van het gestelde naar het veronderstelde, van de werkelijkheid naar de mogelijkheid, van eenduidigheid naar ambivalentie, van consistentie naar inconsistentie, van coherentie naar incoherentie, van redelijkheid naar tegenstrijdigheid, van zekerheid naar twijfel, van ja of nee naar tja – van weten naar niet-weten en daar dan weer voorbij.
Dwaalteksten hebben geen voorgeschreven structuur of doel, maar de manier waarop ze het weten ondermijnen is verwant met die van de deconstructie uit het poststructuralisme.
Een dwaaltekst in de vorm van een woord of uitdrukking ('wetend niet-weten') heet een dwaalwoord.
Een dwaaltekst in de vorm van een sententie ('De Grote Weg is niet moeilijk voor wie hem kwijt is') heet een dwaalspreuk.
Een dwaaltekst in de vorm van een dialoog, interview of correspondentie heet een dwaalgesprek.
Je kan een dwaaltekst ook een ontekst, wantekst, kraaktekst, raadseltekst, weetniettekst, dooddenker, asofisme, deconstructie, deconSstructie of tekSst noemen.
De Agnosereeks bevat duizenden dwaalteksten en ze komen allemaal op hetzelfde neer. Heb je er één begrepen, dan heb je ze allemaal begrepen, heb je ze allemaal begrepen, dan heb je er niets van begrepen.
^ Dwaaltekst
Een dwaalgesprek is een dwaaltekst in de vorm van een geschreven dialoog, correspondentie of chat.
Net als alle dwaalteksten demonstreren dwaalgesprekken het dwijze denken. Daarmee bedoel ik een denken dat zich verre houdt van wijsheid en dwaasheid en zo zijn vrijheid behoudt.
Een dwaalgesprek is natuurlijk geen letterlijke weergave van de wijze waarop de dwijze converseert, maar een abstractie en verdichting vanuit agnostisch oogpunt. De ene spreker vertegenwoordigt het weten, de andere het niet-weten. De eerste geeft de voorzetten, de tweede kopt ze naast.
In ruimere zin is een dwaalgesprek een gedachtewisseling zonder agenda, zonder heilige huisjes en zonder grenzen. Een spreken zonder spreken waarin alle gedachten en gevoelens die langskomen vrijelijk gedeeld en van alle kanten bekeken worden. Tientallen, honderden keren, tot alle graten gaten zijn geworden en je er dwars doorheen kijkt.
Een dergelijk gesprek heeft geen vaste rolverdeling, geen vaste richting, geen begin en geen einde. Het hoeft nergens heen, het hoeft alleen maar in beweging te blijven. Het is niet te beschrijven, niet te reproduceren en voor niemand interessant behalve voor de deelnemers.
Dit is het dwaalgesprek in zijn oorspronkelijke, ruwe vorm, met alles erop en eraan. Zo'n gesprek voer ik al zolang ik haar ken met Lucienne. Spontaan, geen kunst aan en ook geen verdienste. Geen van beiden kenden we die manier van spreken en geen van beiden konden we het tot we elkaar vonden en niet anders meer konden.
Ik mag graag denken dat dit doorlopende dwaalgesprek een of zelfs de katalysator van de zelfbewustwording van mijn denken is geweest maar hoe stel je zoiets vast? En is mijn denken wel zo zelfbewust geworden als het graag mag denken?
Je kan het dwaalgesprek vergelijken met een socratische dialoog; alleen niet om de waarheid ter wereld te brengen die volgens de ideeënleer van Plato al in voldragen vorm in je geest aanwezig is, maar om je innerlijke duisternis aan het licht te brengen, je oorspronkelijke onwetendheid.
Oorspronkelijke onwetendheid is de onwetendheid die van meet af aan in voldragen vorm in je geest aanwezig is. Natuurlijk niet als volmaakt idee maar als de volmaakte afwezigheid van ideeën, laat staan volmaakte.
De innerlijke monoloog van een weetniet is een dwaalgesprek voor één persoon. Geen dode poel, geen bruisende rivier, geen fontein, maalstroom of waterval maar een kabbelend beekje. Helder water boven een zanderige bodem, rustig stromend tussen de oevers van denken en bidden.
Niet-weten is herroepen in de woestijn.
Kijk eens naar de volgende reeks dwaalzinnen:
1. Ik weet niets.
2. Ik weet niets en dat ook niet.
3. Ik weet niets en dat ook niet en dat ook niet.
4. Ik weet niets en dat ook niet en dat ook niet en dat ook niet...
Een dwaaltekst van de eerste orde (1) ontkracht een gangbaar of voorafgaand denkbeeld maar niet met zoveel woorden zichzelf.
Een dwaaltekst van de tweede orde (2) herroept ook zichzelf (en heeft daardoor altijd de vorm van een paradox).
Een dwaaltekst van de derde orde (3) herroept ook het herroepen.
Een dwaaltekst van de hoogste orde (4) herroept zichzelf en elke herroeping van zichzelf.
Vreemd genoeg drukken dwaalteksten van de hoogste orde nog steeds een weten uit, al is het dan een weten van niet-weten. Een oneindige ontkenning is namelijk nog steeds een bewering. Zoals de reeks 1/1, 1/2, 1/4, 1/8... tevergeefs naar 0 reikt, zo reiken dwaalteksten tevergeefs naar niet-weten.
En stilte dan? Wat is de orde van de lege dwaaltekst? Zwijgen is geen beweren, dus drukt het ook geen weten uit, dat scheelt. Maar juist omdat de zwijger niets beweert kan hij ook niets herroepen. Niets zeggen is dus geen effectieve uitdrukking van niet-weten, het is te nietszeggend. Stilte is een dwaaltekst van de laagste orde (0).
De effectiviteit waarmee een reguliere tekst een bepaald weten onder woorden brengt wordt gewoonlijk de zeggingskracht genoemd. Net zo kunnen we de effectiviteit waarmee een bepaald niet-weten onder woorden wordt gebracht de ontzeggingskracht noemen.
Een dwaaltekst waarin afgerekend wordt met een groot aantal verschillende ideeën over, laten we zeggen, god, waarheid, wijsheid, verlichting, ethiek, de mens, de geest, het lichaam, de liefde, de dood of de (on)zin van het leven heeft een grote ontzeggingskracht.
De ontzeggingskracht van een dwaaltekst is evenredig met de orde ervan.
Van het zelfstandig naamwoord 'ontzeggingskracht' is het maar een kleine sprong naar het werkwoord 'ontzeggen' of 'ongezegd maken' in de zin van herroepen, terugnemen wat je eerder hebt gezegd, als uitdrukking van niet-weten.
Voorbeeld:
'In een normaal gesprek probeer je iets te zeggen, in een dwaalgesprek probeer je iets te ontzeggen.'
Of:
'Dat ontzeg ik toch?'
Volgens Van Dale is een aforisme of sententie een bondige spreuk die een bepaalde wijsheid uitdrukt.
Onder een anaforisme (Grieks, an-, niet) of insententie (Latijn, in-, niet) versta ik een bondige spreuk die een bepaalde dwijsheid uitdrukt – een niet-weten voorbij wijsheid en dwaasheid.
Zoals een aforisme de weg wijst, zo leidt een anaforisme het bos in.
De Grote Weg is niet moeilijk voor wie hem kwijt is.
Nu hou ik van dure woorden, maar jij misschien niet, dus laat ik anaforismen en insententies maar gauw dwaalspreuken noemen.
Een goede dwaalspreuk is – wat zal ik zeggen – nietszeggend. Volgens dit criterium ben ik er nooit in geslaagd om ook maar één goede dwaalspreuk te schrijven. Geen van de duizenden probeersels in de Agnosereeks is dan ook geschikt voor opname in het lege boek.
Toch neem ik ze niet terug, al was het maar om te laten zien dat het project om niet-weten in één zin te vangen net zo hopeloos is als ieder ander project om het te vangen – in een woord, in een beeld, in een symbool, in een gedicht, in een artikel, een correspondentie, een boek, een gebaar, een ritueel, een handeling, een pad, een praktijk, een meditatievorm, een levenshouding, een filosofie, een traditie of wat dan ook.
Niet-weten laat zich niet vangen, ook niet in het woord 'niet-weten'.
Ook niet in de zin 'niet-weten laat zich niet vangen, ook niet in het woord niet-weten'.
Daarin komt niet-weten het leven nabij.
Een dwaalgast of dwaalgeest is iemand die compleet de weg kwijt is en daar niet meer mee zit. Zozeer is hij de weg kwijt dat hij niet eens meer weet of hij wel op weg was, of dat hij was, of is, of wat 'voorgoed' betekent.
Een dwaalgids of dwaalmeester is een dwaalgast of dwaalgeest die daarvoor uitkomt. Zijn getuigenis dient eerder ter vermaeck dan ter leering want wat valt er te leren aan de lege leer? Zelfs dat er niets te leren valt leert hij niet. Al getuigende ondermijnt hij onwillekeurig het heilige geloof in kennis en wijsheid, maar zonder daar een heilige missie van te maken.
Dwaaltaal is het geheel van woorden, uitdrukkingen en stijlfiguren waarmee ik uitdrukking geef aan mijn niet-weten in dit Witboek Niet-Weten en in de Agnosereeks: tastend, zoekend, proberend, herroepend, want alles wat ik over niet-weten zeg is het niet.
In het bijzonder verwijst dwaaltaal naar alle woorden die beginnen met 'dwaal-', zoals dwaallicht, dwaaltekst, dwaaltuin, dwaalweg, dwaalgesprek, dwaalwoord, dwaalspreuk, dwaalgast, dwaalgeest, dwaalgids en natuurlijk dwaaltaal.
In het algemeen verwijst dwaaltaal naar het eigen(aardige) taalgebruik van de dwaalgeest: vol tegenstrijdigheden om een tegenstrijdig heden onder woorden te brengen.
Het dwaaltaaltje doet een beetje denken aan wat mystici stameltaal noemen, het onzekere spreken over God. Een dwaalgast noemt het heersbeestje liever bij de naam: niet-weten. Voor hem is God een poort, een pad uit het Woord.
Niet-weten kan je niet leren maar spreken over niet-weten wel.
De grondvorm van al mijn teksten is de dwaaltekst, een monoloog of dialoog waarin de verschillende stijlfiguren onderdak vinden. Een dwaaltekst kan je zien als een overkoepelende stijlfiguur, een metavorm die tot doel heeft het niet-weten niet (alleen) te beschrijven maar te demonstreren.
Stukjes over niet-weten, zen, taoïsme en mystiek klinken vaak een beetje onwerkelijk. Gestamel, vreemde zinswendingen, tegenspraken, ontkenningen, opsommingen – wat gebeurt daar allemaal? Daar wordt gebruik gemaakt van stijlfiguren.
Een stijlfiguur is een karakteristieke manier van spreken. Zo maakt de volgende alinea gebruik van drie oxymorons op rij.
Welsprekend niet-spreken over denkend niet-denken en wetend-niet-weten is haast geen doen zonder de stijlfiguren oxymoron, paradox, antithese, accumulatio en dubitatio.
Ook de verschillende vormen van ironie, zoals het understatement, de overdrijving en de omkering, zijn handig.
Van de Indiase logica gebruik ik de klassieke stel- en stijlfiguur die het tetralemma wordt genoemd.
Het weglaten van overbodige woorden, in gewone tekst of in andere stijlfiguren, heet een ellips.
Stijlfiguren van eigen makelij zijn de regressievraag, de koekoekstekst en de harmonicatekst.
Verder maak ik graag gebruik van kringteksten, alliteratie, dubbelzinnigheid, herhaling, nieuwvorming en rijm. Dat zijn geen stijlfiguren niet-weten maar persoonlijke stijltics.
^ Stijlfiguren niet-weten.
Een oxymoron is een verbinding van twee tegengestelde begrippen, bijvoorbeeld 'van een hemelse platvloersheid' of 'een levende dode' of 'een oorverdovende stilte'.
'Oxymoron' is zelf een oxymoron, samengesteld uit de Griekse woorden oxys (slim) en moros (dom).
Paradoxen in het algemeen en oxymorons in het bijzonder behoren tot de belangrijkste stijlfiguren van de agnost. Denk maar aan uitdrukkingen als wetend niet-weten, gevend niet-geven, wissend schrijven, duiden zonder duiden en de wijsheid voorbij alle wijsheid. Of aan zinnen zoals 'mijn spreken is even nietszeggend als mijn zwijgen welsprekend' en 'wat goed is in het ene opzicht is verkeerd in het andere'.
Een van de meest bekende spirituele oxymorons komt uit de traditie van het zenboeddhisme: de poortloze poort, een gevleugeld woord sinds de Chinese chanboeddhist Wumen het als titel voor zijn koancollectie gebruikte. Een andere staat in de Daodejing: wei wu wei, doende niet doen. Ook in de neoplatoonse filosofie, in de negatieve theologie en in de oosterse filosofie is het oxymoron gemeengoed.
Veel oxymorons zijn te vatten in formules als X en niet-X, X noch niet-X, voorbij X en niet-X, bijvoorbeeld: goed en kwaad, goed noch kwaad, voorbij goed en kwaad.
Als je in de tweede formule de tweede term vervangt door 'zonder X' krijg je een nog een formule: X-zonder-X, in ons voorbeeld goed-zonder-goed of kwaad-zonder-kwaad. Knoflookkruid, dat wel naar knoflook ruikt maar geen knollen vormt, dankt aan dit verschil zijn naam: look-zonder-look.
Toegepast op niet-weten levert het oxymoron ons zo zes equivalente uitdrukkingen op: wetend niet-weten, weten en niet-weten, weten noch niet-weten, voorbij weten en niet-weten, weten zonder weten en niet-weten zonder niet-weten.
De laatste is misschien wat zonderling maar toch een goede waarschuwing tegen de neiging niet-weten op te vatten als een zaak, toestand, persoon, waarheid of god. Personificatie, reïficatie, deïficatie – mensen zijn er verzot op. Fabriceren, mummificeren, pontificeren. Essentialisme, eternalisme – een weetniet is er altijd op bedacht.
Passen we de formules toe op niet-zeggen dan krijgen we zeggend niet zeggen, zeggen en niet zeggen, zeggen noch niet zeggen, voorbij zeggen en niet zeggen, zeggen zonder zeggen en niet zeggen zonder niet zeggen.
Passen we ze toe op niet-doen dan krijgen we doende niet doen, doen en niet doen, doen noch niet doen, voorbij doen en niet doen, doen zonder doen en niet doen zonder niet doen.
In mijn boek Niet om door te komen! De Poortloze Poort gebruik ik veel oxymorons van het type X zonder X: boeddha zonder boeddha (een 'boeddha', een lege boeddha), doen zonder doen ('doen', niet-doen), ik zonder ik ('ik'), een leer zonder leer (een 'leer', de lege leer), de waarheid zonder waarheid (de 'waarheid'), weten zonder weten (niet-weten), willen zonder willen ('willen') en de wijsheid zonder wijsheid (lege wijsheid).
Er staan ook oxymorons van het type X zonder Y in: deugd zonder regels ('deugd', de lege deugd), de leer zonder inhoud (de 'leer', de lege leer), een leraar zonder kennis (een 'leraar', een lege leraar), mystiek zonder mysterie ('mystiek', lege mystiek), een oordeel zonder gelijk (een 'oordeel'), een sleutel zonder slot (een 'sleutel') en een traditie zonder verleden (een 'traditie').
Verder vind je er elliptische (verkorte) oxymorons van de typen 'X zonder X' en 'X en niet-X': niet-bereiken (bereiken zonder bereiken, bereiken en niet bereiken, het niet bereiken bereiken), niet-denken (denken zonder denken, denkend niet denken), niet-doen (doen zonder doen, doende niet doen), niet-geloven (geloven zonder geloven, geloven en niet geloven), niet-grijpen, niet-hebben (hebben zonder hebben), niet-hechten (hechten zonder hechten), niet-mediteren (mediteren zonder mediteren) en niet-oordelen (oordelen zonder oordelen).
De oxymoronautomaat is een rijtje taalformules waarmee je paradoxale uitdrukkingen genereert. Je kan er je eigen formules aan toevoegen en je kan de formules toepassen op werkwoorden en zelfstandig naamwoorden naar keuze.
Formules die vaak goede resultaten leveren bij spirituele, religieuze en filosofische begrippen zijn on-X, non-X, niet-X, lege X, X-loosheid, X-loze X, X-end niet X-en, X en niet-X, X noch niet X, X zonder X, X voorbij, X voorbij alle X, X voorbij alle X voorbij, zelfs niet X.
Je kan de formules ook combineren, bijvoorbeeld tot (zelfs niet (X voorbij alle X voorbij)).
Per term X leveren deze formules gemiddeld vijf tot tien werkbare oxymorons op, afhankelijk van je taalgevoel en je tolerantie voor neologismen.
Hieronder gebruik ik de oxymoronautomaat om synoniemen en hyponiemen van niet-weten en van weetniet te genereren.
Antwoord: een non-antwoord, een niet-antwoord, het lege antwoord, antwoordloosheid, het antwoordloze antwoord, het antwoord zonder antwoord, de antwoorden voorbij, het antwoord voorbij alle antwoorden, het antwoord voorbij alle antwoorden voorbij.
Begrijpen, begrip: niet-begrijpen, begriploos begrip, begrijpend niet begrijpen, begrijpen en niet begrijpen, begrijpen noch niet-begrijpen, begrijpen zonder begrip, het begrip voorbij, het begrip voorbij alle begrip(pen), het begrip voorbij alle begrip(pen) voorbij.
Boodschap: een onboodschap, een non-boodschap, een niet-boodschap, de lege boodschap, de boodschap zonder boodschap, de boodschap voorbij, de boodschap voorbij alle boodschappen, de boodschap voorbij alle boodschappen voorbij, zelfs niet de boodschap dat er geen boodschap is.
Denken: denkend niet denken, denken en niet-denken, denken noch niet-denken, niet-denken, denken zonder denken, het denken voorbij, het denken voorbij het denken, het denken voorbij het denken voorbij.
(Je kan niet-weten ook omschrijven als een denken dat zich leeg denkt, vrij denkt, dood denkt, als leegdenken, vrijdenken, dooddenken.)
Deugd: de lege deugd, deugdloze deugd, deugd zonder deugd, de deugd voorbij, de deugd voorbij alle deugd, de deugd voorbij alle deugd voorbij, voorbij deugd en ondeugd.
Doen: niet-doen, doeloos doen, doeloosheid, doende niet doen, doen en niet-doen, doen noch niet-doen, niet-doen, doen zonder doen, het doen voorbij, het niet-doen voorbij, voorbij doen en niet-doen, het doen voorbij het doen, het doen voorbij het doen voorbij, zelfs niet doen aan niet-doen.
Dharma: de lege dharma, de dharma zonder dharma, de dharma voorbij, de dharma voorbij alle dharma's, de dharma voorbij alle dharma's voorbij.
Filosofie: non-filosofie, lege filosofie, (de) filosofie zonder filosofie, de filosofie voorbij, de filosofie voorbij alle filosofie, de filosofie voorbij alle filosofie voorbij.
Gelofte: de non-gelofte, de lege gelofte, de gelofte zonder gelofte, de gelofte voorbij, de gelofte voorbij alle geloften, de gelofte voorbij alle geloften voorbij.
Geloof: een non-geloof, het lege geloof, het geloof zonder geloof, geloven zonder geloven, geloven zonder geloof, het geloof voorbij, het geloof voorbij ieder geloof, het geloof voorbij ieder geloof voorbij, voorbij geloof en ongeloof, het ongeloof voorbij, zelfs niet geloven in niet-geloven.
Hechten: hechtend niet-hechten, hechten en niet-hechten, hechten noch niet-hechten, niet-hechten, hechten zonder hechten, het hechten voorbij, de onthechting voorbij, voorbij hechten en onthechten, voorbij gehechtheid en onthechting, zelfs van onthechting onthecht, zelfs niet hechten aan niet-hechten.
Inzicht: het lege inzicht, het inzichtloze inzicht, het inzicht zonder inzicht, het inzicht voorbij, het inzicht voorbij ieder inzicht, het inzicht voorbij ieder inzicht voorbij.
(Je kan niet-weten ook vrij uitzicht of uitzicht zonder inzicht of Groot Uitzicht noemen.)
Kennen: het lege kennen, de lege kennis, kenneloosheid, kennisloosheid, kenneloos kennen, kennisloze kennis, kennend niet kennen, kennen en niet-kennen, kennen noch niet-kennen, kennen zonder kennen, de kennis zonder kennis, het kennen voorbij, de kennis voorbij, het kennen voorbij ieder kennen, de kennis voorbij alle kennis, het kennen voorbij ieder kennen voorbij, de kennis voorbij alle kennis voorbij.
Leer: de onleer, de non-leer, de niet-leer, de lege leer, de leer zonder leer, de leerloze leer, de leer voorbij, de leer voorbij elke leer, de leer voorbij elke leer voorbij.
(Zo ook met woorden als dharma en onderricht.)
Leraar, leerling: een onleraar, onleerling, een non-leraar, non-leerling, een niet-leraar, niet-leerling, een afleraar, afleerling, een leraar/leerling zonder lering/leer, een lege leraar, lege leerling, een leraar zonder leraren, een leraar zonder leerlingen, een leerling zonder leraren, de leraren voorbij, de leerlingen voorbij.
Meditatie: non-meditatie, mediterend niet-mediteren, mediteren en niet-mediteren, meditatie en niet-meditatie, mediteren noch niet-mediteren, meditatie noch niet-meditatie, niet-meditatie, niet-mediteren, mediteren zonder mediteren, meditatie zonder meditatie, het mediteren voorbij, de meditatie voorbij, meditatie voorbij alle meditatie, de meditatie voorbij alle meditatie voorbij.
Meester: een onmeester, een non-meester, een niet-meester, een lege meester, een meesterloze meester, een meester zonder meester, het meesterschap voorbij.
Mystiek: lege mystiek, mystiekloze mystiek, mystiek zonder mystiek, de mystiek voorbij, de mystiek voorbij alle mystiek, de mystiek voorbij alle mystiek voorbij.
(Zelf noem ik de mystiek van niet-weten graag de mystiek van alledag of bestaansmystiek of weetnietmystiek.)
Paradigma: een non-paradigma, het lege paradigma, het paradigmaloze paradigma, het paradigma zonder paradigma, het paradigma voorbij, het paradigma voorbij alle paradigma's, het paradigma voorbij alle paradigma's voorbij.
Religie: een non-religie, de lege religie, religieloze religie, religie zonder religie, de religie voorbij, de religie voorbij alle religie, de religie voorbij alle religie voorbij.
Spiritualiteit: lege spiritualiteit, spiritualiteit zonder spiritualiteit, de spiritualiteit voorbij, de spiritualiteit voorbij alle spiritualiteit, de spiritualiteit voorbij alle spiritualiteit voorbij.
Stelling: de lege stelling, de stelling zonder stelling, de stellingen voorbij, de stelling voorbij alle stellingen, de stelling voorbij alle stellingen voorbij.
(Zo ook met conclusie, principe, motto...)
Taoïsme: non-taoïsme, leeg taoïsme, taoïsme zonder Tao, taoïsme zonder taoïsme.
Waarheid: een non-waarheid, de lege waarheid, de waarheid zonder waarheid, de waarheid voorbij, de waarheid voorbij alle waarheden, de waarheid voorbij alle waarheden voorbij.
Weg: de onweg, de non-weg, de niet-weg, de wegloze weg, de weg zonder weg, de weg voorbij, de weg voorbij alle wegen, de weg voorbij alle wegen voorbij.
Weten: het lege weten, weteloosheid, weteloos weten, wetend niet weten, weten en niet-weten, weten noch niet-weten, weten zonder weten, het weten voorbij, het weten voorbij ieder weten, het weten voorbij ieder weten voorbij, zelfs niet weten van niet-weten.
Wijsheid: non-wijsheid, de lege wijsheid, de wijsheid zonder wijsheid, de wijsheid voorbij, de wijsheid voorbij alle wijsheid, de wijsheid voorbij alle wijsheid voorbij.
Woord: het lege woord, het woordloze woord, het woord zonder woord, de woorden voorbij, het woord voorbij alle woorden, het woord voorbij alle woorden voorbij.
Zen: non-zen, niet-zen, lege zen, on-zen, zen zonder zen.
Een paradox is een uitdrukking of uitspraak die zichzelf tegenspreekt. Voorbeelden: ik weet niets maar dat weet ik wel verdomd zeker. Ik weet niets en dat ook niet. Ik heb niets te zeggen en dat zeg ik. Ik heb zelfs niet niets te zeggen.
Een paradox kan ook de vorm van een vraag hebben: zeker weten dat je overal aan moet twijfelen? Of de vorm van een definitie: boeddhisten zijn gehecht aan onthechting. Een non-dualist is iemand die denkt dat hij niemand is. Een nihilist is iemand die gelooft dat je nergens in moet geloven.
Een paradox is een oxymoron ter grootte van een zin, een oxymoron is een paradox ter grootte van een term. Beide brengen een tegenspraak (strijdigheid, tegenstrijdigheid, contradictio, aporie, onverenigbaarheid) tot uitdrukking.
Een voorbeeld van een boeddhistische tegenspraak is sunyata-sunyata, de leegte van de leegte, leegte in het kwadraat. Sunyata-sunyata is bevestiging en ontkenning van de leegte ineen. Zij voert ons niet terug naar de vorm, zoals je van een dubbele ontkenning zou verwachten, maar weg uit het denken in termen van vorm en leegte.
Zo kan je uit het hindoeïstische begrip maya (illusie) de term maya-maya smeden: de illusie van de illusie – illusie in het kwadraat. Maya-maya is bevestiging en ontkenning van de illusie ineen. Zij voert ons niet terug naar de werkelijkheid maar uit het denken in termen van illusie en werkelijkheid.
Soms is de dubbele ontkenning die karakteristiek is voor de paradox expliciet aanwezig: zelfs niet geloven in niet-geloven. Zelfs niet reiken naar niet-reiken. Zelfs niet nestelen in niet-nestelen. Zelfs niet oordelen over oordelen.
Deze paradoxen staan toevallig allemaal in de gebiedende wijs maar dat hoeft niet. 'Zelfs van onthechting onthecht' is net zo paradoxaal als 'zelfs niet hechten aan niet-hechten'.
De dubbele ontkenning kan ook verstopt zitten in de werkwoorden en zelfstandige naamwoorden: zelfs het relativeren relativeren. Zelfs het loslaten losgelaten. Zelfs het opgeven opgeven. Zelfs het afwijzen afgewezen. Zelfs van vrijheid bevrijd. Alles liefhebben, zelfs de haat. Overal ruimte voor hebben, zelfs voor bekrompenheid. Overal voor open staan, zelfs voor geslotenheid. Rustig blijven onder je onrust.
De meeste mensen houden niet van paradoxen. Wanneer een formeel correcte redenering tot een tegenspraak leidt, concluderen ze liever dat de aannames onjuist zijn. In de logica heet dit een bewijs uit het ongerijmde, een reductio ad absurdum. Door de aannames onjuist te verklaren, vlucht je uit de absurditeit en herstel je de intellectuele orde.
Bewijzen uit het ongerijmde zijn de bouwstenen van de dialectische methode, een opgaande spiraal van theses, antitheses en syntheses die volgens Hegel uitmondt in het Absolute dat alle tegenstellingen omvat en overstijgt.
In agnose is een paradox niet de opmaat tot een onweerlegbare reductio ad absurdum of de denkweg naar het alomvattende, maar de hartenkreet die de val in het ongerijmde inleidt, bekrachtigt en ontkracht, betreurt, bezingt en verzacht.
Bijna iedere dwaaltekst bevat tegenspraken op woordniveau (oxymoron), op zinsniveau (paradox) of over meer zinnen of alinea's uitgesmeerd (tetralemma of vrije vorm).
In Bijna ieder dwaalgesprek spreken de gesprekspartners elkaar of zichzelf herhaaldelijk tegen. Ook mijn dwaalspreuken bevatten veel tegenstrijdigheden, al zijn niet alle dwaalspreuken paradoxen.
Weerspreken, herroepen, het terugnemen of bevragen van eerdere woorden en uitspraken en verborgen veronderstellingen, het vermenigvuldigen van betekenissen, interpretaties en oordelen tot aan en in de agnostische verbijstering – paradoxie is de essentie van het dwijze denken en spreken.
In de mystiek heet deze manier van spreken stamelen. Stamelen, dat is jezelf doelbewust tegenspreken in de hoop dat de tegenspraak iets uitdrukt wat zich op geen enkele andere wijze onder woorden laat brengen.
De mysticus stamelt over God. Dat is zijn zaligheid.
De agnost stamelt over alles. Dat is mijn zaligheid.
Een antithese is een nevenschikking van tegengestelde begrippen, om door de contrastwerking de nadruk te vergroten. Voorbeelden:
'De hoogste waarheid een lage leugen.'
'Als een dwaas maar lang genoeg naar het westen loopt wordt hij vanzelf een wijze uit het oosten.'
'Wie denkt in termen van goed en fout zit goed fout.'
'De weg naar niet-weten is de opgang naar je afgang.'
De antithese of tegenstelling is de grondvorm van het oxymoron en de paradox.
Een accumulatio is een opsomming, bevestigend of ontkennend, van gelijksoortige elementen:
'Agnose is geen plaats, geen tijd, geen weg, geen (on)grond, geen gemoedstoestand, geen staat, geen transformatie, geen ervaring, geen filosofie, geen houding, geen manier van doen, geen levenskunst, geen bewustzijnstoestand, geen identiteit, geen hogere werkelijkheid, geen orgaan, geen hoger inzicht, geen verwondering, geen eenwording, geen godgelijkheid en geen einde.'
Lijstjes zijn handig om met zo min mogelijk woorden zoveel mogelijk denkwegen af te sluiten. Vandaar dat ik ze regelmatig gebruik als ik over niet-weten schrijf. In 2008, het eerste volle jaar van mijn niet-weten, maakte ik zelfs alleen maar lijstjes.
Een accumulatio in vraagvorm heet een dubitatio:
'Heeft een agnost nou iets bereikt of juist niet? Heeft hij het niet-bereiken bereikt? Heeft hij het bereiken-en-niet-bereiken bereikt? Heeft hij het bereiken-noch-niet-bereiken bereikt? Heeft hij het niet-niet-bereiken bereikt? Heeft hij het bereiken en het niet-bereiken en het bereiken-en-niet-bereiken en het bereiken-noch-niet-bereiken en het niet-niet-bereiken achter zich gelaten? Heeft hij zelfs het achterlaten achter zich gelaten? Dit alles tegelijk? Niets van dit alles? Iets anders? Niets anders? Wat denk jij?'
Sommige van mijn dwaalteksten, zoals De Intergalactische Waarheidsconferentie (in het Witboek Wijsheid), zijn rijtjes in gespreksvorm, dat wil zeggen, in percontatio's ingebedde accumulatio's en dubitatio's. Klinkt goed, vind je niet? Naamgeving kan je echt wel aan retorici overlaten.
Een accumulatio in ontkennende vorm is karakteristiek voor de via negativa en de negatieve theologie.
Ironie is een vorm van (zelf)spot waarbij je niet zegt wat je bedoelt. Het is een manier van spreken die alles tussen haakjes zet, en daarom heel geschikt als stijlfiguur van niet-weten.
Retorici onderscheiden drie vormen van ironie.
Een understatement of parabool is een vorm van ironie waarbij je iets zwakker uitdrukt dan je het bedoelt:
"'Inshallah' duidt nou niet direct op een heilig geloof in de vrije wil."
Een overdrijving of hyperbool is een vorm van ironie waarbij je iets sterker uitdrukt dan je het bedoelt:
'Zen is zitten tot je een ons weegt.'
Een omkering of inversie is een vorm van ironie waarbij je het tegenovergestelde zegt van wat je bedoelt:
'Niet-weten is de grootste intellectuele uitdaging van onze tijd.'
Het tetralemma of de vierstelling is een belangrijke figuur in de Indiase logica, verwant aan het dilemma en de paradox.
In het boeddhisme zijn veel voorbeelden te vinden van het tetralemma. Dit is er eentje uit de Mijjhima-Nikaya:
'Gelooft u, Gautama, dat de verlichte na zijn dood voortleeft, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist?'
'Nee, ik geloof niet dat de verlichte na zijn dood voortleeft, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist.'
'Gelooft u dat de verlichte na zijn dood ophoudt te bestaan, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist?'
'Nee, ik geloof niet dat de verlichte na zijn dood ophoudt te bestaan, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist.'
'Gelooft u dat de verlichte na zijn dood zowel voortleeft als ophoudt te bestaan, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist?'
'Nee, ik geloof niet dat de verlichte na zijn dood zowel voortleeft als ophoudt te bestaan, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist.'
'Gelooft u dan dat de verlichte na zijn dood noch voortleeft noch ophoudt te bestaan, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist?'
'Nee, ik geloof niet dat de verlichte na zijn dood noch voortleeft noch ophoudt te bestaan, en dat alleen deze visie juist is, en alle andere onjuist.'
In dit tetralemma weigert Gautama zich uit te spreken over het voortleven van de verlichte na de dood, zoals hij wel vaker weigert zich uit te laten over metafysische kwesties omdat het niet heilzaam zou zijn je daarmee bezig te houden.
Brengen we het tetralemma hierboven terug tot zijn essentie dan staat er:
'Is alleen P waar?'
'Nee, niet alleen P is waar.'
'Is alleen niet-P waar?'
'Nee, niet alleen niet-P is waar.'
'Is alleen (P en niet-P) waar?'
'Nee, niet alleen (P en niet-P is waar)'
'Is alleen (noch P noch niet-P) waar?'
'Nee, niet alleen (noch P noch niet-P) is waar.'
En als we de vragen en de vulwoorden weglaten en de lemma's nummeren:
1. Niet P
2. Niet niet-P
3. Niet (P en niet-P)
4. Niet (P noch niet-P)
Dit is de negatieve vorm van het tetralemma, en dit de positieve:
1. P
2. Niet-P
3. P en niet-P
4. P noch niet-P
In de tetralogica zijn deze vormen equivalent omdat je ze uit elkaar kan afleiden.
Het tetralemma is niet alleen een belangrijke stelfiguur in de Indiase syllogistiek, het is ook een belangrijke stijlfiguur in de mystiek en voor de agnost.
Het sjabloon voor de positieve formulering:
1. Ik zeg niet dat alleen P waar is.
2. Ik zeg niet dat alleen niet-P waar is.
3. Ik zeg niet dat zowel P als niet-P waar is.
4. Ik zeg niet dat noch P noch niet-P waar is.
In plaats van stellingen P en niet-P kan je ook paren van tegenstellingen gebruiken, zoals subject en object, goed en slecht, werelds en hemels, stof en geest, de kenner en het gekende:
1. Ik zeg niet dat ik de kenner ben.
2. Ik zeg niet dat ik het gekende ben.
3. Ik zeg niet dat ik zowel de kenner als het gekende ben.
4. Ik zeg niet dat ik noch de kenner noch het gekende ben.
Mijn litanie De dans ontsprongen (in het Witboek Soefisme) is gebaseerd op het tetralemma. De dertig coupletten hebben allemaal hetzelfde format. Ze beginnen met een drieregelig tetralemma, bijvoorbeeld:
Niet het ego (1), niet het zelf (2)
Niet het ego en het zelf (3)
Niet het ego noch het zelf (4)
In de tetralogica sluiten deze proposities elkaar wederzijds uit en dekken ze alle mogelijkheden af. In de psychologica niet, want de geest vindt altijd wel een gaatje om doorheen te piepen. Daarom heb ik deze vierstelling dichtgetimmerd met nog vier lemma's, waardoor er een zesregelige achtstelling (octalemma) ontstaat:
Niet het ego, niet het zelf
Niet het ego en het zelf
Niet het ego noch het zelf
Niet iets hogers, niet iets diepers
Niet iets anders, niet het niets
Maar de dans ontsprongen
Soms vind ik het niet nodig om het tetralemma volledig uit te schrijven; dan beperk ik me tot de eerste twee lemmata: 'Niet de vorm, niet de leegte'.
In mijn litanie Dwijsheid, vrijplaats tussen dwaasheid en wijsheid (in het Witboek Levenskunst) is sprake van drie sprekers, een wijze, een dwaas en een dwijze, en vier uitspraken verdeeld over twee regels:
De dwaas denkt dat de wereld echt is, de dwijze niet.
De wijze denkt dat de wereld een illusie is, de dwijze niet.
Hier staat dus eigenlijk:
1. De dwaas denkt dat de wereld echt is.
2. De dwijze denkt niet dat de wereld echt is.
3. De wijze denkt dat de wereld een illusie is.
4. De dwijze denkt niet dat de wereld een illusie is.
Dit is een tetralemma in de ruimere zin van een stijlfiguur maar niet in de engere zin van een stelfiguur volgens de Indiase tetralogica.
Ten slotte nog een uitstapje naar een van de heetste hangijzers van de afgelopen millennia, de vraag of God bestaat. Op deze vraag waren lange tijd maar twee antwoorden mogelijk:
1. Ja, God bestaat.
2. Nee, God bestaat niet.
Iemand die gelooft dat God bestaat, heet een theïst, iemand die gelooft van niet een atheïst. De tetralogica biedt twee alternatieven:
3. God bestaat en bestaat niet.
4. God bestaat noch bestaat niet.
Mystici bedachten een tussenoplossing:
5. God gaat vooraf aan (of stijgt uit boven) bestaan en niet-bestaan.
In de negentiende eeuw bedacht ene Thomas Henry Huxley een zesde antwoord:
6. Je kan niet weten of God wel of niet bestaat.
Deze positie pal tussen theïsme en atheïsme in noemde hij agnosticisme. Weer anderen bedachten het non-theïsme:
7. Er is geen hoger wezen maar wel een hogere werkelijkheid.
Ze bedachten het igtheïsme:
8. Je weet niet eens wat God betekent, laat staan of God bestaat.
Ze bedachten het apatheïsme:
9. Het maakt niet uit of God bestaat.
God weet wat mensen nog meer hebben bedacht en zullen bedenken.
Een stijlfiguur die de dwijze goed van pas komt is de ellips, het weglaten van overbodige woorden.
De paradox 'niet-weten, zelfs niet van niet-weten' kan bijvoorbeeld worden ingekort tot 'zelfs niet van niets weten'. Soortgelijke ellipsen: zelfs van onthechting onthecht, zelfs niet zonder principes zijn, zelfs het opgeven opgeven.
Pas je de ellips toe op de beginterm van het oxymoron 'wetend niet weten' dan hou je 'niet weten' over; 'doende niet doen' wordt 'niet doen' en 'zeggend niet zeggen' wordt 'niet zeggen'.
Langs elliptische weg is het niet alleen mogelijk langdradige paradoxen weer te geven met een enkel woord maar ook om paradoxen aan te duiden die zich anders maar lastig laten formuleren: niet duiden, niet interpreteren, niet vragen, niet antwoorden.
In plaats van de beginterm kan je ook de eindterm van een oxymoron laten vallen. Wetend niet-weten wordt dan 'weten'. Je moet wel het overblijvende woord tussen aanhalingstekens zetten, anders is het niet meer te herkennen als elliptisch oxymoron.
De ellips niet-weten kan je tussen aanhalingstekens zetten om te benadrukken dat het niet om een letterlijk niet weten gaat – alsof ik kan weten dat ik niets weet – maar om een wetend niet-weten, een niet-weten tussen aanhalingstekens, een 'niet-weten'.
Het gebruik van aanhalingstekens is doeltreffend en vanzelfsprekend. Zelfs zonder bovenstaande uitleg weet je intuïtief wat ik bedoel als ik 'ik' schrijf of spreek over 'de wereld'. Dat scheelt een hoop tekst.
In plaats van aanhalingstekens kan je ook woorden als 'quasi' en 'verondersteld' gebruiken – quasi ik of de veronderstelde wereld – maar die gaan al snel als ontkenning fungeren en dat is niet de bedoeling.
Ook termen als de zogenaamde wereld en de hypothetische god wekken de indruk dat volgens de spreker de wereld een illusie is en god niet bestaat. Dat heet weten, geen niet-weten.
De ellips heb ik gedefinieerd als het weglaten van overbodige woorden. In het spreken over niet-weten zijn uiteindelijk alle woorden overbodig. De kortst denkbare ellips (op de spatie na) is het beletselteken: ... Een zuiverder uitdrukking van niet-weten ken ik niet.
Een regressievraag is een vraag die zo is geformuleerd dat haar recursiviteit meteen in het oog springt:
Wat is het doel van het doel? Wat is de reden van de reden? Wat is de functie van de functie? Wat is het nut van het nut? Wat is de waarde van de waarde? Wat is de betekenis van de betekenis?
Wat is de oorzaak van de oorzaak? Wat is de verklaring van de verklaring? Wat is de zin van de zin? Wat is de grond van de grond? Wie autoriseert de autoriteit? Wie schiep de schepper?
Wie controleert de controleur? Welke wet verklaart de wet? Waaraan toetsen we de toetsingscriteria? Welke premissen rechtvaardigen de premissen? Wat is de logica van de logica? Wat is de gedachte achter de achterliggende gedachte?
Je kan nog een stapje verder gaan en vragen naar het doel van het doel van het doel of naar de reden van de reden van de reden enzovoort, maar de eerste stap is doorslaggevend omdat die de poort naar de oneindige regressie opent.
Hoe hard je haar ook dichtgooit, ze blijft zich openen, voor je, achter je, boven en onder, links en rechts, van je conceptie tot je anticonceptie. Treed binnen en kom thuis.
Onder een koekoekstekst versta ik een tekst van een ander met een paar woorden van jezelf erin. De naam is ontleend aan de gewoonte van de koekoek om haar eieren in andermans nest te leggen:
'Doe maar gek, dan doe je al gewoon genoeg.'
Of:
'Onze Boeddha die in nirwana is...'
Neem nou het eerste deel van hoofdstuk 48 van de Daodejing:
'Wie studeert vermeerdert dag bij dag. Wie over de Tao hoort vermindert dag bij dag. Minder en minder, net zolang tot het nietsdoen bereikt is.'
(Bron: 'Lao Zi, Het boek van de Tao en de innerlijke kracht', K. Schipper, 2010.)
Als je daarin de Tao vervangt door het Tja en nietsdoen door nietsweten krijg je de koekoekstekst:
'Wie studeert vermeerdert dag bij dag. Wie over het Tja hoort vermindert dag bij dag. Minder en minder, net zolang tot het nietsweten bereikt is.'
Kristofer Schipper noemt dit procedé literaire vervreemding:
"'Wanneer de Grote Weg zegeviert, heersen overal deugdzaamheid en gerechtigheid.' Hier hebben we zonder twijfel met een spreuk uit een of ander klassiek vertoog te maken. In de Daodejing wordt eenvoudig het woord 'zegeviert' vervangen door 'vervalt' en hierdoor worden 'deugdzaamheid en gerechtigheid' aan de kaak gesteld als schijndeugden.
De Daodeing past systematisch het procedé van literaire vervreemding toe, om zo de dwingelandij van de begrippen en vooroordelen te breken. Veel taoïstische teksten uit latere tijdperken zullen dit voorbeeld volgen."
(Bron: 'Tao, De levende religie van China' 1988, pagina 232.)
Er zijn ook koekoeksteksten waarin de oorspronkelijke tekst nog maar net te herkennen is, bijvoorbeeld in de toespraken van Meester Tja in het Witboek Taoïsme, geïnspireerd door de Tao Te Tjing.
Of in Niet om door te komen! De Poortloze Poort, oorspronkelijk een collectie van 48 koans, waarop ik per stuk zo'n tien variaties heb geschreven die als uitdijende kringen steeds verder van het origineel verwijderd raken.
Of in mijn deconstructie van het negatieve godsbeeld van de mysticus Pseudo-Dionysius, in het Witboek Mystiek.
In het Witboek Verlichting gebruik ik de koekoekstekst als procedé voor het genereren van variaties op mijn dwaalteksten.
In het Witboek Zen staat een variatie op 'De woorden van de Oude Cheng' getiteld De nieuwe woorden van de Oude Cheng waarin ik de term Oorspronkelijke Geest heb vervangen door weetnietgeest.
Citaten kan je zien als koekoeksteksten waaraan je helemaal niets verandert behalve hun context. In je eigen nest krijgen ze een betekenis die de oorspronkelijke auteur misschien nooit of aantoonbaar niet heeft bedoeld. Zoals ze in het hoofd van jouw lezers een betekenis krijgen die jijzelf misschien nooit of aantoonbaar niet heb bedoeld. Wie is hier nou de koekoek?
Een harmonicatekst is een tekst die uitdijt en inkrimpt als een trekharmonica, waarbij de woordvolgorde min of meer gehandhaafd blijft, zoals mijn Grafschrift voor iedereen (in het Witboek Levenskunst).
Met een harmonicatekst kun je alle ingesloten binnenzinnen naar buiten brengen.
De meeste harmonicateksten vind je in het Witboek Taoïsme:
Hou je liever van de domme, Verzaak de wijsheid, Een goede spreker, Zalig de mens die niet weet waarheen, Alleen in een geest zonder grenzen, Je kent je grenzen niet, Vergeet het maar (net niet), Niets is goed of slecht van zichzelf, Geen enkele weg loopt verder, Weg van de woorden en verder.
Een harmonicatekst in het Witboek Taoïsme waarin niet alleen de zin maar ook het eerste woord uitdijt en inkrimpt is Onafgebroken offer. Die heeft een verrassende vorm:
In de paperbackversie van het Witboek Taoïsme heb ik hem gecentreerd zodat er een stervorm ontstaat:
Er staat ook een harmonicatekst in het Witboek Mystiek: Verlos ons van het geloof in onze gedachten – een eenvoudig gebed in drie vormen, en nog eens drie voorin het Witboek Verlichting: Mensen denken.
'Wat is een standpunt?'
'Een grens.'
'Waartussen?'
'Medestanders en tegenstanders.'
'Volgens mij zijn alle grenzen kunstmatig.'
'Dat is gewoon de volgende grens.'
'Waartussen?'
'Medestanders en tegenstanders van het standpunt dat alle grenzen kunstmatig zijn.'
'Maar alles is toch één?'
'Dat is gewoon de volgende grens.'
'Waartussen?'
'Medestanders en tegenstanders van het standpunt dat alles één is.'
'Dus ieder standpunt is een grens?'
'Dat is gewoon het volgende standpunt.'
'Wat is een standpunt voor jou, Hans?'
'Een verdwijnpunt.'
'Wat verdwijnt daarin?'
'Waarin?'
'In het verdwijnpunt natuurlijk.'
'Welk verdwijnpunt?'
'Standpunten?'
'Wat is daarmee?'
'Jijzelf?'
'Wie?'
'Het verdwijnen dan?'
'Waarvan?'
'Nou moe.'
'Snap je?'
'Maar wat is dan de clou?'
'Waarvan?'
Nasruddin rijdt achterstevoren op zijn ezel door het dorp.
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: De ene ezel leidt de andere!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Wat is er verkeerd aan die kant?
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Je kijkt zelf de verkeerde kant op!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Ik hoef niet te zien waar ik heen ga!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Wil ik weten waar een ezel heen gaat?
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Als mijn ezel maar de goede kant op kijkt!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Mijn ezel loopt de verkeerde kant op!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: De tijd loopt de verkeerde kant op!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Zo denkt mijn ezel dat hij me dwars zit en brengt me toch waar ik wezen moet!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Als niemand keek waar hij heen ging zouden er heel wat minder ongelukken gebeuren!
Dorpeling: Je kijkt de verkeerde kant op!
Nasruddin: Het is eenvoudiger voor een man om terug te kijken dan voor een ezel om achteruit te lopen!
^ 1. Ezel zonder verkeerde kant. 2. Ezel zonder goede kant. 3. Ezel met een dubbele kont.
Nasruddin raast op zijn ezel door de hoofdstraat.
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Antwoord zoeken op deze vraag!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Weg van alle antwoorden!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Naar de volgende vraag!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Weg van alle vragen!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Weg van de weg!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: De andere kant op!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Als ik maar onderweg ben!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Rennende ezels balken niet!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Dat weet ik pas als ik er ben!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Wat sta je daar nou te staan!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Naar waar ik geen haast heb!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Dat moet je mijn ezel vragen!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Wie snel gaat, is snel nergens!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Naar waar ik nergens heen moet!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Ik probeer aan mezelf te ontkomen!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Dat vraag ik me mijn hele leven al af!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Ik probeer aan mijn ezel te ontkomen!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Naar iemand die me dat kan vertellen!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: De weg is te heet om stil te blijven staan!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Het is de aarde die onder mij door draait!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Mijn ezel probeert onder me uit te rennen!
Dorpeling: Waar moet je zo snel heen?
Nasruddin: Naar een plek waar mijn ezel stil wil blijven staan!
'Waar sta jij voor, Hans?'
'Voor niet-weten.'
'Waarvoor staat niet-weten?'
'Voor niets.'
'Dus jij staat nergens voor?'
'Dus ik sta overal achter.'
Voordat ik inga op de hoofdwetten van de psychostatica moet ik eerst even uitleggen wat entropie is. Als dat al weet kan je deze paragraaf overslaan.
Entropie is gewoon een mooi woord voor wanorde. Het is bedacht door dezelfde natuurkundigen die hun deeltjesleer graag 'fysica op corpusculaire grondslag' noemen en hun warmteleer 'thermodynamica'.
Het verband tussen wanorde en entropie is simpel: hoe groter de chaos, hoe hoger de entropie. Dat lijkt een wet maar het is een definitie.
Een volmaakt geordend systeem of een dito geest heeft per definitie een minimale entropie.
Een volstrekt chaotisch systeem of een dito geest heeft per definitie een maximale entropie.
Wetenschap – je hoeft er echt niet voor geleerd te hebben.
Eerder in dit boek had ik het over de eerste hoofdwet van de psychostatica, weet je nog:
In een gesloten geest neemt de entropie voortdurend af tot het nulpunt is bereikt.
De eerste hoofdwet van de psychostatica is in tegenspraak met de tweede hoofdwet van de thermodynamica, die stelt dat in een gesloten systeem de entropie voortdurend toeneemt.
Afname van de entropie in een gesloten geest betekent toename van betekenis en orde, een ander woord voor kennis of wat daarvoor doorgaat, doorgaans van het monistische of monotheïstische type om de entropie met zo min mogelijk inspanning zoveel mogelijk te drukken.
Een geest met een lage entropie heet hypodynamisch of hypomobiel.
Uiteindelijk daalt de entropie van de gesloten geest tot het nulpunt.
Een entropievrije niet-overleden geest heet psychostatisch, iemand met een dergelijke geest een psychostaat.
(Vroeger werd de term 'fundamentalistisch' gebruikt in plaats van 'psychostatisch', maar die is politiek gekleurd.)
Een psychostatische geest is een bijzonder geval van een gesloten geest, namelijk een afgesloten geest, door Gottfried Leibniz in 1714 monade gedoopt.
Monaden zijn gevoelig voor verstening (lithiasis). Een versteende monade heet een monoliet, of een hunebed als hij uit meer delen bestaat.
In een psychostatische geest gaat de eerste hoofdwet van de psychostatica niet langer op. Logisch: waar geen entropie is kan hij ook niet afnemen. Er zijn mij tenminste geen gevallen bekend van negatieve entropie of het moeten grijze gaten zijn, maar die zijn nog niet door de wetenschap bedacht, laat staan ontdekt.
Wanneer zonder een debiliterende ziekte zoals dementie of een herseninfarct de geestelijke entropie toeneemt is er waarschijnlijk sprake van REM-slaap of van een voorbijgaande staat van verbijstering of beide.
Blijft de entropie gedurig maximaal dan bestaat er een vermoeden van niet-weten. Het verstand van een agnost is namelijk getransformeerd van een psychostatisch systeem dat hoofdwettelijk streeft naar minimale verandering en maximale ordening in een thermodynamisch systeem waarin rondkaatsende gedachten, gevoelens en ideeën vrijelijk hun energie op elkaar kunnen overdragen zonder dat dit nog als orde of chaos wordt ervaren.
De tweede hoofdwet van de psychostatica is bijna een parafrase van de tweede hoofdwet van de thermodynamica:
In een open geest neemt de entropie voortdurend toe tot het maximum is bereikt.
Een geest die permanent in een toestand van maximale entropie verkeert noemen we hyperdynamisch of hyperelastisch of hypermobiel. De geest in kwestie zelf heet een weetnietgeest, een zengeest of een aikidogeest. Dat klinkt als een entiteit maar het is een woord want hatsjie klinkt als een woord maar het is een nies.
Nominaal of niet, entropisch gezien is er geen verschil tussen de ene weetnietgeest en de andere. Ze kunnen elkaars entropie evenmin verhogen of verlagen als hun eigen entropie. Vandaar dat we net zo goed van dé weetnietgeest kunnen spreken. Wie denkt dat weetnietgeesten daarom één zijn heeft nog nooit een tweeling gezien.
Tot zover deze elementaire psychostatische beschouwingen. Ze moeten de entropie in het verstand van de lezer ongemerkt laten toenemen terwijl hij denkt dat ze afneemt. Dat is het enige verschil met reguliere pseudowetenschap.
Psychostatica is een voorbeeld van niet-wetenschap.
'Hoe heet de dans van het weten?'
'De blablabla.'
'Hoe heet de dans van niet-weten?'
'De tjatjatja.'
'Wie niet weet is gek, Hans.'
'Wie dat denkt is onwetend.'
'Wie weet is gek, Hans.'
'Wie dat denkt, weet.'
'Spiritualiteit is sterven aan het bekende, Hans.'
'Zelf bedacht?'
'Eh... nee.'
'Dan ben je nog niet gestorven aan het bekende.'
'Wat als je aan het bekende gestorven bent?'
'Geboren worden in het onbekende.'
'En dan?'
'Sterven aan het onbekende natuurlijk.'
'En dan?'
'Geboren worden in het bekende.'
'En zo voort.'
'Nou, voort...'
'Wat heb je dan gewonnen?'
'Wie zegt dat je er iets bij wint?'
'Waarom zou je het anders doen?'
'Wie zegt dat je het doet?'
'Bedoel je dat je het ondergaat?'
'Wie?'
'Bedoel je dat de persoon een illusie is?'
'Tenzij dat ook een illusie is.'
'Is het dat ook?'
'Tenzij dat ook een illusie is.'
'Toe nou.'
'Ja joh, je treft het niet.'
'Hoezo?'
'Ik zit net weer even in het onbekende.'
Taoïst: De gewone mens maakt onderscheid tussen dingen en verkondigt zijn mening. De wijze omvat alles.*
Agnost: Dat zegt u.
Taoïst: Wat zegt u?
Agnost: De dwaas maakt onderscheid tussen de gewone mens en de wijze.
Taoïst: Die zit.
Agnost: Zei de zot.
Taoïst: En dingen?
Agnost: Dingen maken geen onderscheid tussen de gewone mens en de wijze.
* Uitspraak van Zhuangzi.
'Waarmee kan je weten vergelijken?'
'Een analysator.'
'Hoezo?'
'Het verdeelt het denken en bindt zich aan de elementen tot het vastloopt.'
'Waarmee kan je niet-weten vergelijken?'
'Een katalysator.'
'Hoezo?'
'Het versnelt het denken zonder een verbinding aan te gaan tot het vrijloopt.'
Kill your darlings.
Beste Hans,
Ik heb altijd een geplastificeerd kaartje met mijn favoriete spreuken bij me. Dit zijn ze:
1. Ik ben het leven zelf.
2. Het leven is er om geleefd te worden, niet om begrepen te worden.
3. Only don't know.
4. Het is altijd nu.
5. Alles is liefde.
6. Ik ben dat.
7. Ik ben het doek, niet de film.
8. Wees een licht voor jezelf.
9. Lijden is een keuze.
10. Het enige lijden is een niet onderzochte geest.
11. Vrijheid is leven in vriendelijkheid, als vriendelijkheid.
Ik heb ze allemaal al zo vaak gelezen dat ze bij elke gepaste gelegenheid spontaan in me opkomen. En elke keer voelt als thuiskomen.
Beste Elena,
Aha, een oneliner.
Elena: Wat?
Hans: Iemand die van oneliners houdt. De meeste oneliners hebben maar één oneliner.
Elena: Ik heb er elf.
Hans: Ik herken Byron Katie, Osho, Boeddha, Nisargadatta en Seung Sahn... Heb ik iemand gemist?
Elena: Jan van Delden.
Hans: Nummer zeven, de film van het doek.
Elena: Wat zijn jouw favoriete uitspraken?
Hans: ...
Elena: Stuurde je mij zojuist drie puntjes?
Hans: Een beletselteken heet zo'n ding.
Elena: En niet-weten dan?
Hans: Niet-weten is geen uitspraak.
Elena: Wat is het dan wel?
Hans: Vrijspraak.
Elena: Niet-weten is vrijspraak?
Hans: Niet-weten is jezelf vrijspreken van je favoriete uitspraken.
Elena: Klinkt als je favoriete uitspraak.
Hans: Hij viel me zojuist in.
Elena: Jij hebt jezelf vrijgesproken en verblijft nu in niet-weten.
Hans: Nee hoor, niet-weten is geen staat of toestand waarin je verblijft. Juist niet.
Elena: Wat is het dan wel?
Hans: Een denken dat danst.
Elena: Als een ballerina.
Hans: Als een bokser.
Elena: Geen eeuwige rust.
Hans: Eeuwige beweging.
Elena: Eeuwig ontwaken.
Hans: Eeuwig ontwijken.
Elena: Jij hebt geen troetelgedachten.
Hans: Niet dat ik weet.
Elena: Dankzij de weetnietgeest.
Hans: Dat is ook maar een woord.
Elena: Hoe werkt jouw geest?
Hans: Net als jouw geest.
Elena: Hoe werkt mijn geest?
Hans: Net als iedere geest.
Elena: Te weten?
Hans: Als een baby aan een tiet. Hij zuigt zich vol tot hij in slaap valt.
Elena: Vol wat?
Hans: Vol zoete geruststellingen.
Elena: Zoals?
Hans: Dat we een geest hebben en dat die geest te begrijpen is als een baby aan een tiet.
Elena: Want dat is niet zo?
Hans: Ontkennen zou gewoon de volgende geruststelling zijn.
Elena: Staat er een spreuk op mijn favorietenlijstje die jou aanspreekt, al is het maar een beetje?
Hans: De twaalfde.
Elena: Word jij nooit moe van al dat niet-weten?
Hans: Word jij nooit moe van al dat weten?
Elena: Zou jij ermee kunnen ophouden?
Hans: Zou jij ermee kunnen ophouden?
Elena: Nee.
Hans: Nou, ik ook niet. Geen beginnen aan. Bovendien ben ik niet begonnen.
Elena: Wie dan wel?
Hans: Het is gewoon begonnen. Voor mij is niet-weten moeilijker om te laten dan voor jou om te doen. En niet-weten is geen doen, zeg nou zelf.
Elena: Zeker weten.
Hans: Al prevel je duizend keer per dag 'Only don't know'.
Elena: Fake it till you make it.
Hans: Die staat anders niet op je lijstje.
Elena: Niet nodig, ik ben een natuurtalent.
Hans: Hoop doet streven.
Elena: Volgens mij heb jij best een druk gedachteleven.
Hans: Je moest eens weten.
Elena: En ik maar denken dat het stil was in jou.
Hans: En jij maar denken.
Elena: Dat jij van binnen een kerk was.
Hans: Eerder een vrolijke keuken.
(Vrolijke keuken: Oudhollandse kermisattractie waar je tegen vergoeding aardewerk, serviesgoed en tegeltjes mag stukgooien.)
^ Niet-weten is jezelf vrijspreken van je favoriete uitspraken.
'Wat is het motto van niet-weten?'
'Luctor et submergo.'
'Wat betekent dat?'
'Ik worstel en ga onder.'
'Prettig vooruitzicht.'
'En ik is niet het enige dat ondergaat.'
'Wat dan nog meer?'
'De hele wereld.'
'Toe maar.'
'En daarmee het hele weten.'
'Het moet niet gekker worden.'
'En daarmee het hele niet-weten.'
'Nou, dan heb je alles wel zo'n beetje gehad.'
'Daar zou ik maar niet van uitgaan.'
'Want niet-weten is nergens van uitgaan?'
'Je gaat ervan uit dat het mogelijk is om nergens van uit te gaan.'
'Ik weet eerlijk gezegd niet of ik daar wel heen wil.'
'Ik weet eerlijk gezegd niet of je daar wel weg kan.'
Niet-weten is geen probabilisme.
'Wat heb jij veel woorden nodig, Hans. Als mensen mij vragen wat niet-weten is, antwoord ik gewoon dat er geen zekerheden zijn, alleen waarschijnlijkheden. Klaar. Doe er je voordeel mee, zou ik zeggen.'
'Waarom zou je dat niet-weten noemen als het al probabilisme heet?'
'O, dat wist ik niet. Wat is niet-weten dan? Het staat niet eens in de Wikipedia, zie ik. Misschien moet jij daar eens een stukje voor schrijven.'
'De Wikipedia verlangt objectiviteit, geen spiritualiteit. Ik kan niet van een afstand naar niet-weten kijken, ik leef het.'
'Des te beter, dan kun je het van binnenuit beschrijven.'
'Ik doe al niet anders.'
'En, hoe ziet het er van binnen uit?'
'Wil je nog meer woorden van mij?'
'LOL, effe kort, alleen voor mij.'
'Alleen voor mij betekent niet-weten dispensatie van duidingsdrang. Vrijstelling van verklaringsdienst. Rouwen om wat wanen zijn geweest. Lachen om de spatjes van mijn geest.'
'En dan?'
Roepen in de woestijn.'
'Voor niets dus.'
'Doe er je voordeel mee, zou ik zeggen.'
Wijsbegeerte is een vertalende ontlening aan het Griekse philosophia (philos: vriend + sophia: wijsheid).
Bewandelen we deze weg in omgekeerde richting vanuit de nieuwvorming dwijsbegeerte, dan komen we als vanzelf tot fil-a-sofie (a-: niet-).
Filasofie, dat is liefde voor niet-wijsheid, passie voor niet-weten.
Een dwijsgeer, iemand die filasofeert, heet dan een filasoof.
Een nadeel van het woord filasofie is dat het woordbeeld zo op filosofie lijkt dat je er meteen een spelfout in ziet.
Die associatie met filosofie kunnen we verbreken door er (sic) achter te zetten om aan te geven dat het zo bedoeld is, of door het voorvoegsel 'fil-' te amputeren zodat alleen de staart overblijft.
Asofie: niet-wijsheid, niet-weten.
Een dwaaltekst heet dan een asofisme (een niet-sofisme dus).
En Asofia is de naam van de beschermheilige van niet-weten.
Woord voor woord:
beschermheilige van niet-weten
Grieks, a- (niet) + sofia (kennis, wijsheid)
Als attributen heeft Asofia ezelsoren op haar hoofd, een borduursel met het passe-partout van niet-weten op haar borst, het lege boek in haar linkerhand en een gouden staf met agnosticon en een duimpje erop in haar rechter-.
synoniemen: Vrouwe Asofia, Moeder Ezel
niet-wijsheid
Grieks, a- (niet) + sofia (kennis, wijsheid)
synoniem: dwijsheid
tekst die uitdrukking geeft aan niet-weten
Grieks, a- (niet) + sofia (wijsheid) + -isme, gevormd naar analogie van aforisme, archaïsme, eufemisme
synoniem: dwaaltekst
iemand die asofismen schrijft
niet-wijze
synoniem: dwijze
liefde voor niet-wijsheid
Grieks philo- (houden van) + a- (niet) + sofia (kennis, wijsheid)
antoniem: filosofie
synoniem: dwijsbegeerte
bijvoeglijk naamwoord: filasofisch
iemand die filasofie bedrijft
Een filosoof is iemand die die door louter denken definitieve antwoorden hoopt te vinden op metafysische, logische, ethische, esthetische, existentiële en andere levensvragen.
Een filasoof is iemand die alle definitieve antwoorden op metafysische, logische, ethische, esthetische, existentiële en andere levensvragen die hem onder ogen kwamen heeft doodgedacht.
Niet-weten is het einde van je filosofie of tenminste het einde van het heilige geloof in je filosofische gedachten en in welke gedachten ook, inclusief filasofische.
synoniem: dwijsgeer
Existentialist: De hoogste opgave van het menselijk kennen is te begrijpen dat het niet begrijpen kan.*
Agnost: Toch weer iets begrepen?
Existentialist: Helemaal zonder begrip gaat het kennelijk niet.
Agnost: De hoogste opgave van het menselijk kennen is te begrijpen dat het niet anders kan.
Existentialist: Het menselijk kennen kan niet anders dan proberen te begrijpen, bedoelt u?
Agnost: Maar de allerhoogste opgave van het menselijk kennen is te begrijpen dat het zelf misschien ook maar een begrip is.
Existentialist: In plaats van een reëel geestelijk vermogen, bedoelt u?
Agnost: Net als de geest, de psyche, de ziel, de rede, het verstand et cetera.
Existentialist: Maar wat is dan nog de hoogste opgave van het menselijk kennen?
Agnost: Dan is opgave de hoogste opgave van het menselijk kennen.
* Uitspraak van Sören Kierkegaard.
Volgens de existentialistische filosofie, net als het dadaïsme ontstaan in het kielzog van een wereldoorlog, is de mens ongevraagd in een onsamenhangende, betekenisloze wereld geworpen waarin echte communicatie onmogelijk is en je in totale vrijheid en eenzaamheid zelf zin aan je bestaan moet zien te geven.
Hoewel niet-weten regelmatig voor existentialisme wordt aanzien, gaapt er tussen de existentialist en de weetniet een kloof die met geen worp, sprong of gedachtevlucht te overbruggen valt.
Existentialisme is filosofie, agnose is filasofie.
De existentialist weet dat er een wereld is, de agnost niet.
De existentialist weet dat deze wereld van zichzelf betekenisloos is, de agnost niet.
De existentialist weet dat hijzelf als individu bestaat, de agnost niet.
De existentialist weet dat hij ongevraagd in deze vooraf bestaande wereld geworpen is (en niet, bijvoorbeeld, andersom), de agnost niet.
De existentialist weet dat er anderen zijn, de agnost niet.
De existentialist weet dat echte communicatie met anderen onmogelijk is, de agnost niet.
De existentialist weet dat hij gedoemd is tot eenzaamheid, de agnost niet.
De existentialist weet dat hij veroordeeld is tot vrijheid, de agnost niet.
De existentialist weet dat hij en hij alleen zin aan zijn bestaan kan geven en dat hij dat voor niemand anders kan doen, de agnost niet.
Om nieuwe misverstanden te voorkomen:
De agnost claimt niet dat er geen wereld is.
Hij claimt niet dat de wereld toch betekenisvol is.
Hij claimt niet dat zijn persoon een illusie is.
Hij claimt niet dat anderen een illusie zijn.
Hij claimt niet dat echte communicatie mogelijk is.
Hij claimt niet dat hij tot onvrijheid veroordeeld is.
Hij claimt niet dat iemand of iets anders dan hijzelf zin aan zijn bestaan kan geven.
Hij claimt niet dat je dit allemaal niet kan weten.
Hij claimt niet dat je niets mag claimen.
Existentialisme kan je dit niet noemen, zeg nou zelf. Hoe je het wel moet noemen weet ik niet. Tentativisme, denk ik ineens.
Tentatief betekent op proef, voorlopig, onder voorbehoud, open, niet definitief, in afwachting van de volgende onverwachte wending – zoals een agnost zijn leven (be)leeft of het leven hem.
Maar in het Engels is 'tentativism' een synoniem van 'fallibilism', wat gewoon de volgende sceptische filosofie is, dus daar begin ik niet aan.
All-risk komt ook in de buurt, of anders no-claim.
Anglicismen zijn voor losers, zeg je?
Okay, doe dan maar weer niet-weten.
Denker: Wetenschap is wat je weet, filosofie is wat je niet weet.*
Agnost: Is dit nou wetenschap of filosofie?
Denker: Wat zou u zeggen?
Agnost: Wetenschap is op de proef stellen, filosofie is stellen.
Denker: Dat klinkt behoorlijk stellig.
Agnost: Het is een proefstelling.
Denker: Wat hebt u daarmee voor?
Agnost: Ik stel u op de proef.
Denker: Voor mij is filosofie niet-weten.
Agnost: Voor mij is niet-weten geen-filosofie.
* Uitspraak van Bertrand Russell.
Niet-weten kan je zien als een lege filosofie. Een lege filosofie is een filosofie zonder vraagstellingen, zonder leerstellingen, zonder voorstellingen, zonder doelstellingen, zonder normstellingen, zonder geruststellingen, zonder instellingen en zonder uitzicht daarop.
Natuurlijk kan er maar één lege filosofie zijn. Waarin zou de ene lege filosofie moeten verschillen van de andere lege filosofie? Daarom kan je haar net zo goed de lege filosofie noemen en aanduiden met het universele lege symbool, Ø ('eh') of schrijven als filøsøfie.
De lege filosofie kan je op haar beurt zien als het eeuwigdurende eindspel van een denken uit alle macht dat, gevangen in een terminale lus, maar blijft concluderen dat het maar niet tot conclusies weet te komen – zelfs niet tot de conclusie dat het maar blijft concluderen dat het maar niet tot conclusies weet te komen.
Je kan de lege filosofie ook zien als een praxis van meedogenloze deconstructie, ook van de deconstructie zelf.
Je kan de lege filosofie ook zien als die gemoedstoestand waarin je je verwonderd afvraagt waar de verwondering gebleven is terwijl de antwoorden toch uitgebleven zijn.
Je kan de lege filosofie ook zien als een denkruimte waarin het denken zijn goddelijke gang kan gaan en de gekste dingen mag bedenken, zoals, hoe kom ik erop, een lege filosofie die louter denkruimte is waarin het denken zijn goddelijke gang kan gaan en de gekste dingen mag bedenken.
Ja, zo kan je de lege filosofie allemaal zien, en nog wel anders ook, maar hoe je het ook bekijkt, het blijft een in- en uitzichtloze onderneming.
^ De lege filosoof.
De lege leer bevat maar één stelling: geen stelling. Een ander woord voor geen stelling is een lege stelling.
Daar zijn er geen twee van, want waarin zou de ene lege stelling van de andere moeten verschillen? Daarom kunnen we hem net zo goed de lege stelling, Ø, noemen.
Om het idee van de lege stelling concreet te maken kan je denken aan een stellig stilzwijgen, of aan een ontstellend spreken, in de vorm van loze uitspraken die niets beweren en niets voorschrijven, of van een reeks van tegenstrijdige uitspraken die gezamenlijk niets gezegd en niets ongezegd laten.
Net als de lege leer heeft de lege stelling geen vorm en geen inhoud. Ik bedoel, geen vorm en geen leegte – leer mij de zenboeddhist kennen.
Sterker nog, er is geen lege stelling. Er is ook geen lege lering. Het zijn allebei maar gimmicks van de lege leerling. Net als de lege leerling zelf.
Zoals nul de gimmick is van de rekenaar. Zoals papier de gimmick is van de tekenaar. Het stelt niets voor en toch, juist daardoor, kan hij absoluut niet zonder. Kan ik absoluut niet zonder. Laat staan relatief. Wat donder.
^ Gimmicks van de lege leerling.
Je mag de lege stelling ook het lege inzicht noemen.
Niet-weten is dan inzicht in het lege inzicht.
Dat is een ander woord voor groot uitzicht.
Dan kijk je overal doorheen.
Het woord athetisch (Grieks, a-, niet + thesis, het plaatsen, stelling) betekent letterlijk: niet stellend, nietszeggend.
Postmoderne teksten worden weleens athetisch genoemd omdat ze geen duidelijke stellingname bevatten. De meeste mensen kunnen daar niet tegen, ze willen heldere conclusies waarmee ze het eens zijn of waartegen ze zich kunnen afzetten.
Zelf ben ik juist een liefhebber van athetische teksten. Het maakt mij niet uit of ik te maken heb met een column in een opinieblad, een sprookje, een wetenschappelijke artikel, een discussiestuk of een gedicht; zolang de tekst maar stellingloos is of juist barst van de tegenstrijdige stellingen ben ik in mijn sas.
Toegegeven, mijn dwaalteksten bevatten heel wat beweringen, maar nooit om iets te stellen. Ze dienen als aas voor spreukenjagers of als tegenwicht voor eerdere beweringen. Ze stellen om te ontstellen.
Een dwaaltekst is voor mij geslaagd als je na lezing het gevoel hebt dat er niets onweersproken is gebleven, dat wil zeggen, in de mate waarin hij als geheel athetisch is. Niet omdat ontstellend spreken naar welke maatstaf dan ook bevoorrecht zou zijn maar omdat het een effectieve uitdrukking van agnose is.
Maken we van het bijvoeglijk naamwoord athetisch een zelfstandig naamwoord dan krijg je athese.
'Wat is de eerste stap naar niet-weten?'
'Niet weten wat de eerste stap is.'
'En de laatste?'
'Niet weten wat de laatste stap is.'
'De rest laat zich wel raden.'
'O ja?'
'Niet weten wat de tussenliggende stappen zijn.'
'Waarheen?'
Scepticus: De eerste stap naar filosofie is ongeloof.*
Agnost: Filosofie is de eerste stap naar ongeloof.
Scepticus: De filosofie van het ongeloof heet scepticisme.
Agnost: Scepticisme is het geloof in ongeloof.
Scepticus: De eerste stap naar filosofie is daarom scepsis.
Agnost: De eerste stap uit filosofie ook.
* Uitspraak van Denis Diderot.
Scepticus: Wijsheid begint met twijfel.*
Agnost: Ik betwijfel dat.
Scepticus: Wat zou u zeggen?
Agnost: Twijfel begint als wijsheid.
Scepticus: En waarmee eindigt het?
Agnost: Meestal met nieuwe wijsheid.
Scepticus: En waarmee eindigt die?
Agnost: Meestal met nieuwe twijfel.
Scepticus: En waarmee eindigt die?
Agnost: Meestal met nieuwe wijsheid.
Scepticus: Ik denk steeds dat u 'met niet-weten' gaat zeggen.
Agnost: Was het maar zo makkelijk.
* Uitspraak van Aristoteles.
Politicus: Twijfel is beide kanten zien.*
Agnost: Niet-weten is alle kanten zien.
Politicus: Wat als je alle kanten ziet?
Agnost: Dan zie je geen kanten meer.
Politicus: Zonder kanten geen twijfel.
Agnost: Zeker weten.
* Uitspraak van Eugène Marbeau.
^ Niet-weten is blindzien.
Beste Hans,
Twijfel jij weleens aan niet-weten?
Beste Felix,
Twijfelen aan niet-weten? Ik zou niet weten hoe. Mijn leer is leeg. Daarom noem ik hem de lege leer. Onzin natuurlijk, een lege leer, maar ja, je moet toch wat zeggen, hè. Leer of niet, leeg is leeg. Leg mij maar eens uit aan welk deel van de lege leer ik zou moeten twijfelen.
Felix: Heb jij weleens existentiële twijfels?
Hans: Nee, die existeren niet meer. Jij?
Felix: Ik wel ja. Onophoudelijk. Als het te erg wordt, ga ik door de duinen zwerven. Ik of niet-ik? Zijn of niet-zijn? Eén of twee? Vorm of leegte? Alles of niets? God of mens? Boeddha of dada? Werkelijkheid of illusie? Maar vooral: weten of niet-weten?
Is het leven eigenlijk wel een mysterie? Is er dan helemaal niets te doen of te zeggen? Mag ik er echt geen meningen op na houden? Kan een mens wel leven zonder oordelen? Soms weet ik het niet meer met dat niet-weten. Wat ik weleens wil weten: hoe is het om niet te twijfelen?
Hans: Wie niet twijfelt, zoals ik, is absoluut zeker. Absoluut zeker van absoluut niets. Daar maal ik niet om want malen kan je alleen om iets.
Twijfelen is menselijk en mensen kunnen overal aan twijfelen. Aan hun bestaan, aan hun identiteit, aan hun lichaam, aan hun geslacht, aan hun medemens, aan God, aan de realiteit, aan de zin van het leven – je kan het zo gek niet bedenken.
Zelf was ik ook zo hoor, bijna een halve eeuw lang: Hans van Dam, aartstwijfelaar. Ik dacht oprecht dat ik een onderzoekende geest had maar intussen geloofde ik van alles en nog wat zonder het te onderzoeken, bijvoorbeeld dat ik een onderzoekende geest had.
Twijfel duidt op een tekort aan kennis, zou je denken, maar het duidt op een teveel aan kennis, zeg ik achteraf. Vandaar dat het averechts werkt om nog meer te leren dan je al weet, om nog harder te denken dan je al deed. Geloof je dat?
Aan de schimmel ken je de kaas, twijfel is de zwam van je geloof. 'Geloof' in de ruimste zin van het woord: in DenkBeelden, ZelfBeelden, MensBeelden, GodsBeelden, BoeddhaBeelden, WereldBeelden, IdeaalBeelden, SchrikBeelden en andere SpookBeelden.
Weterij brengt onvermijdelijk vragen voort die NU beantwoord moeten worden. Dilemma's die NU opgelost moeten worden. Keuzes die NU gemaakt moeten worden. Idealen die NU gerealiseerd moeten worden. Kreukels die NU gladgestreken moeten worden. Cognitieve dissonantie noemen psychologen dat: stress door ambivalente of tegenstrijdige gedachten.
Zonder geloof valt dat allemaal weg. In de bovenkamer ben ik nu de meest opgeruimde mens die ik ken, geloof het of niet.
Felix: En in de hartkamer?
Hans: O, die zit nog steeds vol gevoel. Blijdschap, verdriet, geluk, pijn, honger, liefde, lust, angst, ergernis, verveling, ontroering – alles erop en eraan.
Felix: Twijfel jij dan helemaal nergens over?
Hans: Alleen over praktische kwesties. Thuisblijven of uitgaan? Regenjas of vest? Te fiets of te voet? Kopen of huren? Elektra of hout? Pijn stillen of pijn lijden? Naar de dokter of afwachten? Maar daar ga ik niet onder gebukt. Dingen worden op hun eigen tijd duidelijk en anders maar niet. Ik zoek het uit of zie het aan, ik wacht het af of laat het gaan.
Felix: Geen twijfel over levensbeschouwelijke, spirituele of morele kwesties? Over de zin van het leven, wie je bent, wat de mens is, goed en kwaad, het einde van het lijden, de weg naar geluk, verlichting, realisatie, ontwaken?
Hans: Afgelopen uit. Ik ben trouwens ook niet van mening, zoals jij, dat je niets kan weten of dat het leven een mysterie is of dat er niets te doen of te zeggen valt of dat je er geen meningen op na mag houden of keuzeloos gewaar moet zijn of wat dan ook. Dat behoort allemaal nog tot het weten.
Felix: Wat is volgens jou het bestaan?
Hans: Een been in een liaan. Een langgerekt vergaan. Oneindig misverstaan.
Felix: En niet-weten?
Hans: Het ijlen van een waan. Het lachen van een traan. Het oog in de orkaan.
Felix: Een vinger naar de maan.
Hans: Zo krom als een banaan.
Niet weten is een polder.
Volkomen vlak en volkomen open.
Een groene zee, een woestijn van gras.
De grootste hoogte is de grootste diepte.
Geen kop komt boven het maaiveld uit.
Rondom niets dan meer van hetzelfde, schijnbaar ingesloten door een onbereikbare einder.
Hoelang je er ook naartoe loopt, hij komt niet dichterbij.
Hoelang je er ook vandaan loopt, hij gaat niet verder weg.
In de polder zijn geen bergen en geen rivieren.
Geen bergen die geen bergen meer zijn, geen rivieren die geen rivieren meer zijn.
Geen bergen die weer bergen zijn, geen rivieren die weer rivieren zijn.
In de polder is niets om je voor te verbergen en niets om je achter te verbergen.
Geen herkenningspunt om je plaats te bepalen, geen richtpunt om je route te bepalen.
De polder biedt maat noch houvast.
Wat je ziet dat weet je niet.
In de polder zijn is blind zijn voor de polder.
Niet-weten is polderspiritualiteit.
^ Niet weten is een polder. Een groene zee, een woestijn van gras.
Voor blindgangers.
'Niet-weten is een BOM, Hans!'
'Voor de meeste mensen loopt het af met een sisser.'
'Die ieder moment af kan gaan!'
'Maar daar rijdt de explosievenopruimingsdienst alweer voor.'
'BOEM!'
'Sst.'
In alle wijsgerige, spirituele en religieuze tradities die ik ken is niet-weten een figurant, een entr'acte, een bijzaak. Een wachtkamer, een donkere nacht van de ziel, een tunnel waar je doorheen moet op weg naar het licht. Een middel, een noodzakelijk kwaad, een beugel om je tanden recht te zetten.
Nooit wordt het niet-weten zelf eens naar waarde geschat. Altijd dient het iets hogers, als het dak de woning of de bij de honing of de nar de koning. En wat is dat hogere waaraan het niet-weten onderhorig zou zijn?
Liefdevolle vriendelijkheid (metta), groot mededogen (karuna), gelijkmoedigheid (upeksha), een einde aan het lijden (moksha), uitdoving (nirwana), gelukzaligheid (ananda), onthechting (ataraxia), eenwording met god (unio mystica), verlichting, zelfrealisatie, volmaaktheid, onsterfelijkheid, alwetendheid, alwijsheid en meer van dat fraais.
Grote Woorden die de spirituele hebzucht hoog doen oplaaien.
Op een doodgewone herfstdag in het eerste decennium van dit millennium drong het niet-weten ongevraagd mijn leven binnen. Naamloos en uit het niets.
Daar gingen tientallen jaren van dwarsdenkerij en deconstructie aan vooraf, reconstrueer ik achteraf, maar dat had ik toen nog helemaal niet door, laat staan dat ik er woorden voor had.
Sindsdien speelt het niet-weten de hoofdrol in een impromptu voorstelling waar geen eind aan komt. Die hoofdrol heb ik het niet gegeven, die heeft het genomen, door de innerlijke slimmerik domweg van zijn troon te stoten.
Niet-weten heeft mijn denken overgenomen en voorgoed op zijn kop gezet. Dat is wat het met je doet en zo moet je dan door het leven: binnenstebuiten, achterstevoren en ondersteboven.
Voor mij is niet-weten nooit bijzaak geweest maar van meet af aan noodzaak, weerhaak, doorbraak, plofkraak, radbraak, schoonmaak, snelschaak, dagtaak, nieuwspraak.
Niet-weten is het begin, het midden en waarschijnlijk ook het einde van mijn spiritualiteit, al moet dat laatste nog blijken.
Een radicaal niet-weten heeft genoeg aan zichzelf.
Het heeft geen traditie nodig.
Juist niet, iedere traditie valt eraan ten prooi.
Samen met al je andere troetelgedachten, positief en negatief, oud en nieuw, afgeleefd en vitaal, zonder uitzondering, of je het leuk vindt of niet.
Dus ook je troetelgedachten over liefdevolle vriendelijkheid, groot mededogen, gelijkmoedigheid, een einde aan het lijden, uitdoving, gelukzaligheid, onthechting, eenwording met God, verlichting, zelfrealisatie, volmaaktheid, onsterfelijkheid, alwetendheid, alwijsheid en meer van dat fraais.
Dus ook je troetelgedachten over vergankelijkheid, leegte, zinloosheid, overbevolking, ziekte, milieurampen, egoïsme, recessies, pandemieën, eenzaamheid, racisme, oorlog en meer van die ellende.
Dus ook je troetelgedachten over radicaal niet-weten.
Je maalt er niet meer om en je praalt er niet meer mee en je taalt er niet meer naar – alles helder, alles klaar.
Geloof je dat?
De grijpgeest en de dwaalgeest.
'Niet-weten is ons Oorspronkelijke Gezicht, Hans!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Keuzeloos Gewaarzijn!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Onverstoorbaarheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Vriendelijkheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Kwetsbaarheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Dankbaarheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Authenticiteit!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is de Waarheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Spontaniteit!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Onthechting!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Neutraliteit!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Mededogen!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Verlichting!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Helderheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Eerlijkheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Verbinding!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Tederheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Onschuld!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Openheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Wijsheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Boeddha!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Nirwana!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Eenvoud!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Vrijheid!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is de Bron!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is de Weg!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Leegte!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Liefde!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Vrede!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Geluk!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Stilte!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is God!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is Zen!'
'Dan weet je meer dan ik.'
'Niet-weten is niet weten, Hans.'
'Tot je laatste snik.'
Wandelaar: Die uitlaatgassen!
Drenkeling: Lucht!
Mensen zijn gewoontedieren. Ze zetten een bril op hun neus en vergeten algauw dat hij hun blik kleurt. De bril verdwijnt uit beeld, de gekleurde blik wordt werkelijkheid.
Als een heleboel mensen zonder het te weten door dezelfde bril kijken, spreek je van een paradigma.
Paradigma's zijn taaie rakkers: ze kunnen tientallen, honderden, zelfs duizenden jaren standhouden.
Tot iemand er eindelijk een gat in ziet en daardoor naar buiten kruipt.
Denk maar eens aan de polytheïstische godsdienst van de Kelten die pas na vele eeuwen plaats moest maken voor het monotheïstische christendom.
Denk aan het theïstische hindoeïsme dat concurrentie kreeg van het atheïstische boeddhisme.
Denk aan het geocentrische wereldbeeld dat werd vervangen door het heliocentrische.
Denk aan de mechanica van Newton die werd vervangen door de relativiteitsleer van Einstein.
Denk aan de Euclidische meetkunde die werd uitgebreid met de hyperbolische en de elliptische.
Denk aan de Duitse psychoanalyse die concurrentie kreeg van het Amerikaanse behaviorisme.
Denk aan de (pre)moderne wijsbegeerte die werd overgenomen door de postmoderne.
Zoals blijkt uit deze voorbeelden wordt een paradigma vaak pas verlaten als er een nieuw paradigma is gesmeed.
Dat zich onmiddellijk voordoet als de werkelijkheid zelf terwijl het oude paradigma nu gezien wordt als een dwaling, een illusie, een leugen – een droom waaruit we godzijdank eindelijk ontwaakt zijn.
Tot iemand er weer een gat in ziet en daardoor naar buiten kruipt.
En niet-weten dan, is dat ook zo'n onveranderlijke zienswijze die verward wordt met de werkelijkheid zelf? Is niet-weten de volgende bril met gekleurde glazen?
Als je het mij vraagt is niet-weten een bril zonder glazen.
Een manier van zien zonder manier.
Gewoon maar zien.
Wat niet hetzelfde is als overal paradigma's zien; dat is gewoon het volgende paradigma.
Niet-weten is een leeg paradigma. Daar zijn er geen twee van. Waarin zou het ene lege paradigma moeten verschillen van het andere? Leeg is leeg. Niet-weten is het lege paradigma.
Het lege paradigma is het paradigma van geen-paradigma.
Niet-weten is het gat waardoor je uit ieder paradigma naar buiten kruipt.
Ook uit het lege.
Weten van niet-weten is geen niet-weten.
Aforist: Een fanaticus is iemand die niet van gedachten kan veranderen en niet van onderwerp wil veranderen.
Agnost: Hoelang verkondigt u dat nou al?
Aforist: Niemand weet wat, maar iedereen heeft een mening.
Agnost: Weet u dat of is het uw mening?
Aforist: Iedereen houdt de grenzen van zijn eigen gezichtsveld voor de grenzen van de wereld.
Agnost: Is dit de grens van uw gezichtsveld of die van de wereld?
Aforist: Ervaring is een karikatuur van de werkelijkheid.
Agnost: Is dit de werkelijkheid of een karikatuur van uw ervaring?
Aforist: Ervaring is de regel waarop de volgende gebeurtenis een uitzondering is.
Agnost: Is dat uw ervaring of een uitzonderlijke gebeurtenis?
Aforist: Het onverwachte is een uitnodiging om je verwachtingen op te geven.
Agnost: Toch weer een regel ontdekt?
Aforist: Het inzicht van vandaag is de dwaling van morgen.
Agnost: Dit inzicht ook.
Aforist: Van meningen krijg je meningitis.
Agnost: Dat is uw mening.
(Meningitis is de medische term voor een hersenvliesontsteking. Een van de symptomen is stijfheid of verkramping van de nek; vandaar de synoniemen 'nekkramp' en 'stijfkramp'.)
^ Van meningen krijg je meningitis.
'Wat is weten?'
'Een fuik.'
'Wat is niet-weten?'
'De ruimte eromheen.'
'Nou, dan zou ik het wel weten.'
'Nou, ik niet.'
'Wat is weten?'
'Een fuik.'
'Wat is niet-weten?'
'De ruimte eromheen.'
'Wat is het verschil?'
'In een fuik kan je nergens heen, al zou je wel willen.'
'En in de ruimte eromheen?'
'Wil je nergens heen, al zou je wel kunnen.'
'Waar je ook bent, je gaat nergens heen?'
'Niet dat ik weet.'
'Wat maakt het dan uit?'
'Ik zou het ook niet weten.'
Van de regen in de zee.
'Wat is weten?'
'Een fuik.'
'Wat is niet-weten?'
'Ook een fuik.'
'Wat is dan het verschil?'
'Uit de eerste kan je nog ontsnappen.'
'Wat als je uit de fuik van het weten ontsnapt?'
'Dan kom je in de fuik van niet-weten terecht.'
'Hoe is het daar?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Zal je er ooit uitkomen?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Zit je er wel in?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Is er wel een fuik?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Is er wel een jij?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Weet je dan helemaal niets?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Niet-weten is toch zeker geen fuik?'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Niet-weten is ultieme vrijheid.'
'Dat weet ik niet.'
'Hoe komt dat?'
'Doordat ik er nog in zit?'
'Moet ik je nou feliciteren of condoleren?'
'Allebei?'
'Gecondoliteerd dan maar.'
'Insgelijks.'
Je gaat 'm al!
'Wat is de weg naar niet-weten?'
'De weg van de meeste weerstand.'
'Wat is het dat zoveel weerstand biedt?'
'Het weten natuurlijk.'
'Zijn er nog meer wegen naar niet-weten?'
'Niet dat ik weet.'
'Wat als de weerstand van het weten is gebroken?'
'Welk weten?'
'Niet-weten toch?'
'Welk niet-weten?'
'Waar de weg van de meeste weerstand heen gaat, bedoel ik.'
'Welke weg?'
'Ik moet het weten!'
'Dat is de weg naar niet-weten.'
Een dwijze denker is geen tanker.
Niet-weten is spiritualiteit zonder weg, waarheid of wijsheid. Zonder mensbeeld, wensbeeld of godsbeeld. Zonder metafysica, kosmologie of esoterie.
Niet-weten is spiritualiteit zonder boeddha, dharma, sangha, samsara of nirwana. Zonder ziel, geest, zelf, hart, id, ego of superego. Zonder canons, instituten of bibliotheken.
Niet-weten is spiritualiteit zonder verboden, geboden of geloften. Zonder methoden, technieken of rituelen. Zonder meesters, leerlingen, goeroes, discipelen, ingewijden, leken of adepten.
Niet-weten is spiritualiteit zonder bezwaar tegen andere vormen van spiritualiteit en zonder bezwaar tegen bezwaren tegen andere vormen van spiritualiteit.
Niet-weten is lege spiritualiteit. Een wijze van wezen zonder wijze of wezen.
Wat de lege spiritualiteit van niet-weten leeg maakt is niet dat zij geen inhoud heeft maar dat zij zich onophoudelijk ontdoet van de inhoud die zich onophoudelijk aandient. De leegte van lege spiritualiteit is geen statische toestand maar een dynamisch proces. Leegte is bijzaak, een onvermijdelijk gevolg van het legen.
De leegte van niet weten wordt dus niet voor eens en voor altijd bereikt maar steeds opnieuw gerealiseerd, nu en nu en nu. Ruimte krijg je door op te ruimen; ruimte hou je door op te blijven ruimen.
Weten is innemen, niet-weten is uitscheiden. Tot je er op een dag helemaal mee uitscheidt. Dan ben je zelf geïnspireerd. Dan heb je schijt aan alle spiritualiteit.
Zelfs aan de lege.
Beste Hans,
Wat is precies het verschil tussen jouw niet-weten en het niet-weten van mystici, boeddhisten en non-dualisten zoals ik?
Beste Gemma,
Niet-weten is voor mij niet het onkenbare kennen of het bewustzijn dat aan alle kennen voorafgaat. Het is niet de non-dualiteit waarin alle tegenstellingen teloorgaan. Het is niet de onontwarbaarheid van verschijnselen die interdependentie of interpenetratie of interzijn of het net van Indra of afhankelijk bestaan of afhankelijk ontstaan of leegte heet.
Niet-weten is voor mij geen donkere nacht van de ziel in blijde verwachting van het hemelse licht. Het is geen onbegrijpelijke leegte waarin alle vormen verschijnen en verdwijnen. Het is geen innige verbinding met het ondoorgrondelijke wereldraadsel.
Niet-weten is voor mij geen waarheid voorbij de woorden of wijsheid voorbij alle wijsheid of kennis zonder leraar. Het is geen innerlijke goeroe of onnavolgbaar hart of zuivere intuïtie of goddelijke stilte.
Niet-weten is voor mij geen almanak vol met zaken waarvan ik voor eens en voor altijd heb vastgesteld dat je die niet kan weten en het is geen onomstotelijke beginsel waarmee je op voorhand ieder weten kan afwijzen.
Niet-weten is voor mij geen uitgangspunt, geen conclusie, geen dogma, geen maatstaf, geen bevrijdend inzicht, geen methode, geen weg en geen doel.
Gemma: Wat is niet-weten dan wel voor jou?
Hans: De simpele constatering dat ik iets nu niet weet. Dat er nu geen antwoord in me opkomt. Of teveel antwoorden waaruit ik nu niet kan kiezen.
Gemma: Voor jou is niet-weten altijd actueel.
Hans: Ik stel het ter plekke bij mezelf vast, live, telkens weer.
Gemma: Objectief.
Hans: Meedogenloos eerlijk.
Gemma: Nuchter als een wetenschapper.
Hans: Nuchter als een nietwetenschapper.
Gemma: Is dat alles?
Hans: Noem het dan maar verlossing.
Gemma: Ik dacht dat niet-weten iets heel moois was.
Hans: Gedachten doorprikken is het mooiste wat er is.
Gemma: Iets mystieks, bedoel ik. Iets diepzinnigs. Iets eeuwigs.
Hans: BOEM!
Gemma: Het eeuwige is ook maar een gedachte, wou je zeggen.
Hans: BOEM!
Gemma: 'Het eeuwige ook maar een gedachte' is ook maar een gedachte, wou je zeggen.
Hans: BOEM!
Een dogma is volgens Van Dale een vastomlijnd, aan geen redenering meer onderworpen geloofsartikel.
Dogmatisch betekent geen tegenspraak duldend.
Dogmatisme is het vooropstellen van en vasthouden aan dogma's.
Verstopt in deze woordenboekdefinities zit een typisch westers verlichtingsideaal, namelijk het geloofsartikel dat er ook niet-dogmatische kennis mogelijk is, bijvoorbeeld wetenschappelijke, die wel voor rede vatbaar is.
Verstopt in dit ideaal – het lijkt wel een matroesjka – zitten nog eens twee dikke dogma's: dat gefundeerde kennis mogelijk is en dat de rede het instrument bij uitstek is om de fundering te leggen.
Volgens filosofen is de rede een verstandelijk vermogen tot logisch redeneren dat zich bedient van een betrouwbaar instrument voor kennisvermeerdering, logica geheten.
^ Een matroesjka van dikke dogma's.
Of dat allemaal waar is laat ik graag in het midden. Agnose is nou eenmaal de weg van het midden.
Niet in de zin van de gulden middenweg waarop je uit principe of omwille van andermans of eigen geluk angstvallig de uitersten vermijdt maar in de zin van in het midden laten: definitieve uitspraken vermijden.
Niet met opzet, omdat het ergens goed voor zou zijn, maar uit lamheid – de lacherige, landerige gelatenheid die na verloop van tijd ontstaat wanneer er in je denken niet één definitieve uitspraak overeind blijft.
Zelf gebruik ik het woord dogma in ruimere zin voor iedere pretentie iets of juist niets te weten of te kunnen weten. In deze zin is niet-weten net zomin dogmatisch als antidogmatisch. Terecht: een leerstuk over de onwenselijkheid van dogma's zou gewoon het volgende dogma zijn.
Niet-weten is het tussen haakjes staan van al je begrippen, oordelen en meningen.
Naar analogie van woorden als orthodoxie en heterodoxie zouden we niet-weten adoxie (a-, niet + doxie, begrip, oordeel, mening) kunnen noemen.
Orthodoxie is rechtzinnigheid, heterodoxie vrijzinnigheid, dus het lijkt mij niet vergezocht om adoxie onzinnigheid te noemen.
Zoals je van een christen kan zeggen dat hij rechtzinnig is omdat hij in overeenstemming met de rechte leer leeft, kan je van een weetniet zeggen dat hij onzinnig is omdat hij in overeenstemming met de lege leer leeft.
Herinner je je nog dat je de lege leer, Ø, kan opvatten als de hele leer, ∞, en omgekeerd? Net zo kan je adoxie opvatten als – hoe zal ik het eens noemen – paradoxie (Grieks, para, naast, bij + doxa): de eindeloze nevenschikking van begrippen, oordelen en meningen waartussen de agnost als het erop aankomt geen onderscheid weet te maken.
De term paradoxie sluit mooi aan bij de ondertitel van dit boek: leven in de paradox.
'Niet-weten is niet het laatste woord', klinkt het door de eeuwen heen vanuit verscheidene tradities die zich met de grenzen van de kennis hebben beziggehouden. Wat is het laatste woord dan wel?
Het is maar net aan wie je het vraagt. Voor de mysticus is dat God, voor de taoïst de Tao, voor de boeddhist de Leegte of het Zelf of groot mededogen, voor de non-dualist Bewustzijn of Liefde of Dit of Dat.
Voor de surrealist heeft het irrationele het laatste woord, voor de existentialist de vrijheid, voor de postmodernist het Andere of het relatieve.
Voor Parmenides is het laatste woord het onveranderlijke Zijn, voor Kant het categorisch imperatief, voor Bataille de innerlijke ervaring, voor Levinas het gelaat of de Ander, voor Beckett hoe-heet-het.
De lege leer verzet zich niet tegen deze of andere vormen van metafysisch of ethisch fundamentalisme, anders zou de lege leer niet leeg zijn maar een vorm van fundamentalisme.
Onder fundamentalisme versta ik hier een denken dat uitgaat van een of ander laatste woord, onzegbaar desnoods; een beroep op iets absoluuts, iets onherroepelijks dat onbetwijfelbare oordelen en handelingen mogelijk maakt.
Typerend voor de agnost is nu juist dat hij geen laatste woord heeft. Het ontbrekende laatste woord kan je ook het lege woord noemen of het woord zonder woord of het woordloze woord of het onwoord of het non-woord.
Wat hij ook zegt, wat hij ook ervaart, wat zijn verstand hem ook influistert, wat zijn bewustzijnsstroom hem ook voortovert, al was het precies deze zin – het laatste woord van de weetniet is altijd eh (Ø). Want het enige fundamentele en absolute aan de lege leer is zijn gebrek aan inhoud.
De lege leer stelt niets, nooit. Ook niet dat er niets te stellen valt of dat er niets gesteld mag worden of dat we daar iets of niets over te zeggen hebben. Niet-weten is volstrekt ont-stellend.
Dat gaat ver hoor, onvoorstelbaar ver, daar kan je met je verstand niet bij. Daar kan je op geen enkele manier bij, tot het je overkomt. Dan hoef je nergens meer bij te kunnen, dan zit je overal middenin. Waar je al die tijd gezeten hebt, je dacht alleen van niet.
Vanaf dat moment is juist je vroegere stelligheid onvoorstelbaar. Dat onbegrensde geloof in je eigen gedachten – niet te geloven! En geloof dit ook maar niet. 'Vanaf dat moment is juist je vroegere stelligheid onvoorstelbaar' – zal best. 'Dat onbegrensde geloof in je eigen gedachten' – nee, deze dan. 'En geloof dit ook maar niet' – dat mocht je willen.
Niet-weten? Ken ik niet. De lege leer? Uitgepoetst. Geen Ø meer te zien. Geen 'eh' meer te horen.
Een zucht van verlichting: Hè hè!
Een bevrijd(end)e lach: haha!
En daar is de volgende gedachte alweer: hoho!
Laatste woorden – er is geen eind aan.
Geen geest zo ruim als de lege geest. Daar past alles in, zelfs bekrompenheid. Je zou haast denken dat niet-weten een geestverruimend middel is. Maar dat is het niet.
Niet-weten, je kan het niet voorschrijven, je kan het niet innemen, het heeft geen halfwaardetijd, er ontstaat geen gewenning en het is nooit uitgewerkt. Tot nog toe niet tenminste. Als er al iets ontstaat, is het ontwenning. Hoe langer je met niet-weten leeft, hoe gevoeliger je ervoor wordt.
Niet-weten is dus geen geestverruimend middel of wat voor middel dan ook, het is gewoon geestverruimend. Zoals weten geestvernauwend is. Aangenomen dat er zoiets is als een geest en aangenomen dat hij verruimd en vernauwd kan worden – veronderstellingen waar een agnost zich liever niet aan waagt, ik tenminste niet.
Dat 'geestvernauwend' moet je dus ook niet letterlijk nemen, ik bedoel er alleen maar mee dat je denken een beetje benauwd kan worden door de stapeling van begrippen en meningen, ideeën en idealen in dat gedachtenpakhuis bovenop je atlas, draaier. Op het laatst kan je er je kont niet meer keren.
Vooral dogma's zijn sta-in-de-wegs. Dat kunnen politieke dogma's zijn zoals het communisme, het socialisme, het kapitalisme, het liberalisme en het fascisme, of religieuze dogma's zoals het katholicisme, het protestantisme, het orthodoxe jodendom, het liberale jodendom, theravadaboeddhisme en zenboeddhisme, of filosofische dogma's zoals...
Jeetje, wat zeg ik nou weer allemaal. Wil ik even uitleggen wat niet-weten is, ontstaat er uit het niets een hiërarchie van denkers met bovenaan de ruimhartige agnost en onderaan de bekrompen fundamentalist. Nou, dat is wel zo'n beetje het laatste wat ik wil beweren.
Zo'n beetje het laatste wat ik wil is iets beweren. Een beetje weetniet maakt geen onderscheid tussen geestverruiming en geestvernauwing, omdat zo'n onderscheid zijn denken onmiddellijk nauwer maakt terwijl...
Jeetje, wat zeg ik nou weer allemaal. Deze formulering is geen haar beter dan de vorige want zij bevestigt opnieuw het ideaal van ruimdenkendheid of anders wel het ideaal van een non-dualistisch denken dat ieder onderscheid op voorhand afwijst.
Misschien moet ik gewoon mijn mond houden over niet-weten, zul je zeggen, en laat dat nou precies zijn wat ik al die tijd gedaan heb.
Had je het door?
Vanaf je geboorte word je doodgegooid met boodschappen. Politieke boodschappen, religieuze boodschappen, morele boodschappen, blijde boodschappen, sombere boodschappen, reclameboodschappen, koop dit, doe dat, het houdt niet op. Je zou er tureluurs van worden en dat worden we ook.
Omdat bijna niemand het fijn vindt om tureluurs te worden gaan we, geconditioneerd als we zijn, op zoek naar nog meer boodschappen die ons moeten helpen een selectie te maken uit al die andere boodschappen. Liefst duur betaald, wat geld kost moet waar wezen, anders zouden we het er nooit voor over hebben.
Of we gaan zelf boodschappen bedenken om onze medemens onder te bedelven tot hij stupéfait zijn bek houdt en we alleen onszelf nog kunnen horen – eindelijk rust.
Was niet-weten een boodschap dan was het een lege. Je kan het ook zo zeggen: niet-weten heeft geen boodschap, of het moest deze wezen. Je kan het ook zo zeggen: niet-weten heeft nergens boodschap aan.
Dat mag misschien geen blijde boodschap heten maar gek genoeg kan je er toch blij van worden, ik tenminste wel, en hoe. Al heeft die blijdschap best lang op zich laten wachten en zit er nog steeds een rouwrandje aan, en op mindere dagen een randje blijdschap aan de rouw.
Dit is eigenlijk alles wat ik zeggen wou, het is de moeite. O, en nog iets: de lege boodschap is geen niet-lege boodschap over een of andere vorm van leegte, hè.
Zo is de lege boodschap niet de boodschap dat de waarheid voorbij de woorden is, niet de boodschap dat de wereld een illusie is, niet de boodschap dat alles bewustzijn is, niet de boodschap dat wij geen zelf hebben, niet de boodschap dat alle dingen leeg zijn, niet de boodschap dat het leven zinloos is, niet de boodschap dat wij elk oordeel moeten opschorten, niet de boodschap dat wij niks weten.
De lege boodschap is niet de boodschap dat er geen boodschap is en ook geen andere nihilistische, obscurantistische, fatalistische of defaitistische boodschap die het bestaan of het nut van het een of ander of meteen maar van alles en iedereen ontkent.
De lege boodschap is ook niet de boodschap dat wij iedere vorm van nihilisme enzovoort moeten verwerpen of dat we juist het verwerpen daarvan moeten verwerpen, want dat zou nog steeds een boodschap zijn.
De lege boodschap is niet zozeer een boodschap als wel leeg.
Dus lezer, laat je boodschappentas maar thuis als je mijn dwaaltuin bezoekt.
'Wat is weten?'
'Een val.'
'Wat is niet-weten?'
'Ook een val.'
'Wat is dan het verschil?'
'De val van niet-weten is vrij.'
Tweeëntwintig beeldloze beelden.
Wie is het die zowel zijn identiteit als het kwijtraken daarvan aan de lege leer is kwijtgeraakt?
De lege mens –
Hij beeldt zich niet in dat hij iemand is.
Hij beeldt zich niet in dat hij niemand is.
Hij beeldt zich niet in dat hij iedereen is.
Hij beeldt zich niet in dat hij alles is.
Hij beeldt zich niet in dat hij niets is.
Hij beeldt zich niet in dat hij geschapen is.
Hij beeldt zich niet in dat hij de schepper is.
Hij beeldt zich niet in dat hij zelfscheppend is.
Hij beeldt zich niet in dat hij de eerste oorzaak is.
Hij beeldt zich niet in dat hij de laatste grond is.
Hij beeldt zich niet in dat hij essentie is.
Hij beeldt zich niet in dat hij bewustzijn is.
Hij beeldt zich niet in dat hij keuzeloos gewaar is.
Hij beeldt zich niet in dat hij kan kiezen.
Hij beeldt zich niet in dat hij droomt.
Hij beeldt zich niet in dat hij ontwaakt is.
Hij beeldt zich niet in dat hij alles weet.
Hij beeldt zich niet in dat hij iets weet.
Hij beeldt zich niet in dat hij niets weet.
Hij beeldt zich niet in dat hij zich alles inbeeldt.
Hij beeldt zich niet in dat hij zich niets inbeeldt.
Hij beeldt zich niet in dat hij zowel zijn identiteit als het kwijtraken daarvan aan de lege leer is kwijtgeraakt.
Ken jij zo'n mens?
Ben jij zo'n mens?
De lege mens niet.
Hoe leeg is de geest van niet-weten?
In een park wonen geen mensen maar ze komen er wel. Soms is het er rustig, soms druk.
In een weetnietgeest wonen geen gedachten maar ze komen er wel. Soms is het er druk, soms rustig.
De lege geest van niet-weten is geen geest zonder gedachten maar een geest waarin gedachten niet blijven hangen. Meningen, gevoelens, oordelen, verklaringen, filosofietjes en verhalen – ze komen en ze gaan. Dat geldt ook voor de gedachte dat gedachten in een lege geest niet blijven hangen maar komen en gaan.
Het is niet dat de lege geest zijn gedachten loslaat maar dat ze hem bij nader inzien ongeloofwaardig voorkomen. Ze overtuigen niet langer en daardoor beklijven ze niet meer. Dat geldt ook voor de gedachte dat de lege geest zijn gedachten niet loslaat maar dat ze hem bij nader inzien ongeloofwaardig voorkomen en daardoor niet meer overtuigen of beklijven.
Daar al zijn gedachten alleen maar op bezoek zijn, deze ook, krijgt het denken van de lege geest een merkwaardige vluchtigheid die gemakkelijk voor lichtzinnigheid of oppervlakkigheid wordt aangezien. Maar wat betekent vluchtigheid nog in afwezigheid van bestendigheid, zo die inderdaad ontbreekt?
Soms is het druk in een park, soms rustig. Mensen komen er graag maar ze wonen ergens anders.
Soms is het rustig in een weetnietgeest, soms druk. Gedachten komen er graag maar ze wonen ergens anders.
De lege mens van niet-weten is een echte nestvlieder. Gelukkig hoeft hij daar zijn nest geen moment voor te verlaten. De leegte van het lege nest wordt namelijk niet aangetast door de aanwezigheid daarin van de lege mens, wiens geest een lege geest is en wiens leer een lege leer is. Vandaar dat zijn aanwezigheid in elk geval overdrachtelijk omschreven kan worden als een absence.
Wie nestelt in het lege nest komt nooit vast te zitten, ook niet in loslaten. Ook niet in het idee van het lege nest of de lege mens of de lege geest of de lege leer. Hoe zou je in de hoedanigheid van afwezigheid en in afwezigheid van hoedanigheid ook ergens in vast kunnen blijven zitten of iets los kunnen laten?
Evenmin raakt de lege mens verdwaald in het lege nest want leegte heeft geen grootte tenzij er iets omheen zit. De weg naar het lege nest kwijtraken kan hij ook niet want er is geen weg naar het lege nest, er was geen weg naar het lege nest, er kan nooit een weg naar het lege nest geweest zijn, anders had hij die heus wel weten te vermijden.
Bevindt de weg naar het lege nest zich soms in het lege nest? Was de lege mens er altijd al maar waande hij zich erbuiten? Is hij er nog steeds niet maar waant hij zich erin of waant hij zich slechts wanende?
Hij weet het niet, hij weet het niet, maar woont waar hij zijn nest ontvliedt.
^ Hij weet het niet maar woont waar hij zijn nest ontvliedt.
Eschatologie is de theologie van het laatste oordeel en het einde der tijden. Je vind het idee van een eindtijd terug in bijna alle grote religies, waaronder het christendom, het judaïsme, de islam en het boeddhisme maar ook, bijvoorbeeld, bij de Maya en bij kleine sektarische religies.
Een modern voorbeeld van eschatologie zien we in de non-dualistische interpretatie van het Thomas Evangelie door Marcel Messing, die de komst van het Rijk Gods uitlegt als het einde van de subjectieve werkelijkheid, mijn werkelijkheid, die waarin ik, juist als subject, afgescheiden ben van de rest van de wereld, die mij tot object dient.
Niet het universum als geheel maar mijn subjectieve dualistische wereld zal vernietigd worden. Niet door een cataclysme maar door het inzicht in haar ware, non-duale aard. De werkelijkheid is al het Rijk der Hemelen, maar we zien het niet. We leven de Waarheid al maar we weten het nog niet.
In deze visie is het dus niet de werkelijkheid op zich die vernietigd moet worden maar de schijnwerkelijkheid in ons, en wij met haar, zodat eindelijk de Ene Werkelijkheid die wij zijn aan de dag kan treden.
In niet-weten is het niet de objectieve, stoffelijke wereld die eraan gaat en ook niet de subjectieve, dualistische wereld, maar ieder denkbeeld, en daarmee ieder wereldbeeld – niet alleen het dualistische maar ook het non-dualistische, het monistische, het nihilistische en het pluralistische...
BOEM!
Het einde der tijden is het einde van de DenkBeelden. Het einde van de DenkBeelden is het einde van het weten. Het einde van het weten is het einde van niet-weten...
BOEM!
Een weetniet raakt de werkelijkheid in iedere zin van het woord kwijt, en iedere zin voor de werkelijkheid. Hij weet niet eens óf de werkelijkheid is, laat staan hoe zij is, of wat, of uit hoeveel delen zij bestaat en in welk verband die staan...
BOEM!
In agnose hoeft de werkelijkheid niet vernietigd te worden want zij wordt niet verondersteld, noch als realiteit, noch als illusie. Haar bestaan wordt ontkend noch bevestigd. Agnose maakt daarom niet alleen een einde aan de bekende wereld maar ook aan het einde ervan...
BOEM!
Van een hogere of diepere waarheid of werkelijkheid is in niet-weten sprake noch geen sprake. Of dit de eindtijd of de begintijd of de tussentijd of de oertijd of nog iets anders of niets moet heten mag je zelf weten. Ik noem het mijn speelkwartier.
'Welke traditie vertegenwoordig jij eigenlijk, Hans?'
'Wat ben ik, een vertegenwoordiger?'
'Jij vertegenwoordigt alleen het niet-weten?'
'Wat ben ik, een vertegenwoordiger?'
'Bedoel je dat je alleen jezelf vertegenwoordigt?'
'Wat ben ik, een vertegenwoordiger?'
'O, ik snap het al.'
'Nou gaan we het krijgen.'
'Jij vertegenwoordigt het niet-vertegenwoordigen.'
'Wat ben ik, een vertegenwoordiger?'
'Ik las ergens dat jij jezelf een allesbrander noemt, Hans. Bedoel je daarmee dat je tot geen enkele traditie behoort?'
'Ik bedoel daarmee dat ik tot elke traditie behoor.'
'Bedoel je daarmee dat er in elke traditie ruimte is voor niet-weten?'
'Ik bedoel daarmee dat er in niet-weten ruimte is voor elke traditie.'
'Behalve fundamentalistische dan toch?'
'Waaronder fundamentalistische, antifundamentalistische, fundamentele, ongefundeerde en noem maar op.'
'Maar die behoren toch allemaal tot het weten?'
'Joost mag weten waartoe ze allemaal behoren.'
'Maar wat is dan nog het verschil met niet-weten?'
'Ik zou het ook niet weten.'
'Wat jou betreft mag alles in de allesbrander.'
'Zelfs de allesbrander.'
^ Niet-weten is alles verbranden.
'Wat is niet-weten?'
'Stilte.'
'Wat voor stilte?'
'Een oorverdovende stilte.'
'Zo erg?'
'Fortissimo furioso.'
'Wat hoor je daarin niet?'
'Antwoorden.'
'Hoe is het in die oorverdovende stilte?'
'Hoe weet ik dat nou.'
'Jij bent daar toch?'
'Als ik dat eens wist.'
'Wat moet ik doen om er zelf te komen?'
'Ik heb geen idee.'
'Maar je kan er toch wel komen?'
'Wie zegt dat je erheen moet?'
'Bedoel je dat ik er al ben?'
'Wie zegt dat je bent?'
'Is het er fijn?'
'Waar?'
'Of vervelend?'
'Wat is het verschil?'
'Het komt er dus op neer dat er helemaal geen antwoorden zijn?'
'Dat zou nog steeds een antwoord zijn.'
'AAARGH!'
'Dat zeg ik.'
'Wat?'
'Fortissimo furioso.'
^ Niet-weten is een oorverdovende stilte.
Als je het allemaal niet meer weet, zoals ik, is het net alsof je de hele tijd 'sst' zegt tegen je gedachten. Niet letterlijk hoor, bij wijze van spreken.
In werkelijkheid zeg ik nooit 'sst' tegen mijn gedachten. Ik heb ook niet meer de behoefte om ze te sussen of te bezweren. Juist niet, van mij mogen ze tot wasdom komen. Losse gedachten, associatieve ketens, hele kaartenhuizen, niets is mij te dol.
Maar echt serieus nemen kan ik ze niet meer. Ik luister naar ze zoals ik naar een kind luister, naar een fantast, een dwaas, een demagoog, een verkoper, een acteur of een zatlap.
Dat geldt ook voor de gedachten die ik hierboven heb opgeschreven en misschien ook voor de gedachten die ik hieronder ga opschrijven, dat weet ik nog niet.
Oefeningen in stilte (silentie), aandachtigheid (mindfulness) of eenpuntige concentratie (samadhi) om de geest tot rust te brengen of leeg te maken, zijn aan mij niet besteed. Man, ik kan mijn handen niet eens tot rust brengen, ze blijven maar gaan.
Liever dan ze tot onbeweeglijkheid te dwingen geef ik mijn handen iets te doen. Een speeltje om mee te friemelen en je hebt er geen kind meer aan.
Liever dan mijn verstand tot onbeweeglijkheid te dwingen geef ik het iets te doen. Een puzzel om over na te denken en je hebt er geen kind meer aan.
Niet-weten is een fopspeen voor de geest.
^ Niet-weten is een fopspeen voor de geest.
Draaien en keren in lagere sferen.
'Waarheen gaat hij die weet?'
'Nergens heen maar dat weet hij niet.'
'Waarheen gaat hij die niet weet?'
'Nergens heen en dat weet hij best.'
Niet-weten is geen kunst en geen kunde maar een onvermogen. Om een uitdrukking van Kant te lenen:
'Niet-weten is de mislukking van het denken.'
Dat klinkt niet best en het is ook niet waar, anders was het denken toch nog gelukt – dan wist je toch weer iets.
Je kan er ook een positieve draai aan geven:
Niet-weten is de triomf van het denken over zichzelf.
Of:
Niet-weten is het vermogen om de diepten van je verstandelijke onvermogen te peilen.
Of om nog dichter naar Kant toe te kruipen:
God is de mislukking van het denken.
('God spreekt in de mislukking van het denken', dacht de Duitse denker om precies te zijn.)
Dubieuze definities maar dat geldt voor alle definities van niet-weten, ze schieten steeds tekort. Wat in bovenstaande formuleringen bijvoorbeeld ontbreekt is de rol die angst speelt bij het niet-weten.
Ergens moet je de moed vandaan halen om toe te geven, aan jezelf en als je geluk hebt aan vertrouwde anderen, dat je denken mislukt is – dat je het allemaal niet meer weet en nooit geweten hebt. Dat is eng hoor, doodeng. Altijd heb je je verlaten op je verstand en nu heb je het verlaten, of het jou.
Maar eigenlijk is het nog veel enger om te pretenderen dat je weet. Al is de bluffer nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel. Achterhaalt de waarheid hem niet dan achterhaalt zijn angst dat de waarheid hem zal achterhalen hem wel. Kan niet missen.
Ik weet niet hoe het voor jou is maar voor mij is niet-weten eerder een kwestie van bang genoeg zijn dan van dapper genoeg zijn. Ik ben simpelweg te schijterig om de diepten van mijn onvermogen ongepeild te laten. Te kleinmoedig om mezelf nog langer wijs te maken dat ik het allemaal wel doorheb.
Bevers moeten knagen, knagers moeten beven tot ze zweven van welbehagen. Want dat is het gekke: je wordt er high van als je je schijnzekerheden systematisch afbreekt. Je wordt er high van als je eindelijk de gore moed vindt om angstig te zijn. Gekker nog, ik ben nu heel wat minder angstig dan toen ik nog zo stoer liep te doen.
Laat dit een opsteker zijn voor de hazenharten onder ons:
Voor niet-weten ben je nooit te bang.
Van voorgangers en napraters.
'God spreekt in de mislukking van het denken.'
'Wie zegt dat?'
'Ik.'
'Het komt me anders bekend voor.'
'Ik beken, het is een citaat van Immanuel Kant.'
'Wat kan hij daarmee bedoeld hebben?'
'Dat Gods schepping net als God zelf complexer is dan een mensenverstand kan bevatten.'
'Zou hij zijn eigen denken als mislukt hebben beschouwd?'
'Daar lijkt het op.'
'Wanneer zeg je dat je denken mislukt is?'
'Wanneer het niets heeft opgeleverd, denk ik.'
'Ben jij het eens met Kant?'
'Anders zou ik hem niet citeren.'
'Hoe weet je dat Gods schepping en God zelf complexer zijn dan een mensenverstand kan bevatten?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'Hoe weet je dat het de complexiteit van Gods schepping en God zelf is waardoor een mensenverstand het niet kan bevatten?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'Hoe weet je dat een mensenverstand het ook in de toekomst niet zal vatten?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'Hoe weet je dat dit hier Gods schepping is?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'Bestaat God eigenlijk wel?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'En zelfs als Hij bestaat, hoe weet je dan dat Hij de schepper is?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'Hoe weet je eigenlijk dat dit hier geschapen is?'
'Dat dacht ik.'
'Maar weet je het ook?'
'Ik denk het niet.'
'Wat weet je eigenlijk wel?'
'Heel wat minder dan ik dacht.'
'Net als Kant.'
'Ik denk het ook.'
'Is dit wat je bedoelde met "God spreekt in de mislukking van het denken"?'
'Ik ben bang van wel.'
'Zeg dat dan meteen.'
'Wat is weten?'
'Denken dat tot stilstand probeert te komen.'
'Wat is niet-weten?'
'Denken dat in beweging blijft.'
'Welk denken zal uiteindelijk victorie kraaien?'
'Ze zullen beide blijven kraaien...'
'Maar?'
'Nooit victorie.'
'Waarom niet?'
'Omdat ze elkaar aan de gang houden.'
'Is dat een goede zaak of een slechte?'
'Je probeert tot stilstand te komen.'
'Kan je beter in beweging blijven?'
'Je probeert opnieuw tot stilstand te komen.'
'Volgens mij probeer jij steeds in beweging te blijven.'
'Je probeert nog steeds tot stilstand te komen.'
'Is dit wat je bedoelt met nooit victorie?'
'Maar we kraaien vrolijk verder.'
'Wat is weten?'
'Een vlucht uit niet-weten.'
'Wat is niet-weten?'
'Een vlucht uit het weten.'
'Bedoel je dat we voortdurend heen en weer vluchten?'
'Tenzij we vanzelf heen en weer gaan.'
'Dat kan ook nog.'
'Gesteld dat we inderdaad heen en weer gaan.'
'Daar zeg je zowat.'
'Want ik kan wel zoveel beweren.'
'Is dit nou een vlucht uit het weten of een vlucht uit niet-weten?'
'Een vlucht uit het vluchten.'
Doener: Kent u het Latijnse begrip asylum ignorantiae?
Agnost: Asylum betekent vrijplaats, ignorantiae onkunde.
Doener: Asylum ignorantiae is een vlucht uit de wereld in de dwaasheid van niet weten.
Agnost: Voor u misschien.
Doener: Wat betekent het voor u?
Agnost: Het ligt eraan met wie ik te maken heb.
Doener: Nu u met mij te maken hebt.
Agnost: Een vlucht uit niet weten in de dwaasheid van de wereld.
Doener: En als ik bioloog was geweest?
Agnost: Een vlucht uit niet weten in de dwaasheid van de wetenschap.
Doener: En als ik soefi was geweest?
Agnost: Een vlucht uit niet weten in de dwaasheid van de dans.
Doener: En als ik rabbijn was geweest?
Agnost: Een vlucht uit niet weten in de dwaasheid van de halacha.
Doener: En als ik boeddhist was geweest?
Agnost: Een vlucht uit niet weten in de dwaasheid van meditatie.
Doener: We kunnen niet allemaal gelijk hebben.
Agnost: In uw wereld niet.
Doener: En in de uwe?
Agnost: In de dwaasheid van niet weten is alles mogelijk.
Niet-weten wordt soms geringschattend een vlucht in onwetendheid genoemd, alsof de weetniet het leven anders niet aankan. In het Latijn spreekt men van het asylum ignorantiae, de vluchtplaats (asylum) der onwetendheid (ignorantiae).
Je kunt het natuurlijk net zo goed omdraaien en zeggen dat weten een vlucht uit onwetendheid is, alsof de weetal het leven anders niet aankan. Laten we dit het asylum scientiae noemen, de schuilplaats (asylum) der kennis (scientiae).
Wat trekt jou meer, het asylum ignorantiae of het asylum scientiae? Vlucht je liever in onwetendheid of eruit? Nu eens erin, dan weer eruit?
In het dagelijks taalgebruik is weetnietkunde een ironisch eufemisme voor onwetendheid. Meestal wordt het gebruikt in combinatie met de titel van professor. Iemand die heel dom overkomt of die gebakken lucht verkoopt noem je een professor in de weetnietkunde.
Op de lagere school werd ik weleens de professor genoemd. Ik herinner me een foto waarop ik als eersteklassertje kaarsrecht achter mijn lessenaar zit met mijn armen over elkaar, mijn mondhoeken naar beneden en een diepe frons tussen mijn ogen. Onderzoeker des geestes, denker des volks, een en al ernst, zo jong als ik was.
Om later in mijn leven opnieuw professor genoemd te worden was ik niet slim genoeg. Ik kan wel goed denken hoor, maar ik kan niks onthouden.
Om professor in de weetnietkunde genoemd te worden was ik weer niet dom genoeg. Ik hing ertussenin* – het verhaal van mijn leven.
* Sommigen noemen dat non-dualiteit. Ook daarvoor ben ik niet slim of dom genoeg.
Herdefiniëren we weetnietkunde als denken, spreken en schrijven over niet-weten vanuit niet-weten dan heb ik toch nog tot professor geschopt.
Emeritus professor om precies te zijn, rustend in ledigheid.
Je mag het ook een aandoening noemen: emeritis simplex chronicus.
Iemand die weetnietkunde bedrijft heet een weetnietkundige.
Het bijvoeglijk naamwoord van weetnietkunde is weetnietkundig.
Een lege leerstoel is een leerstoel in de niet-weten-schap.
Zo'n niet-weten-schappelijke leerstoel wordt ook wel een afleerstoel genoemd.
Afleerstoelen zijn er ook voor particulieren, maar de effectiviteit ervan is op het moment van schrijven alleen niet-weten-schappelijk bewezen.
De eerste instellingen met een lege leerstoel waren de Lege Universiteit van Kul en de Omniversiteit van Quatsch.
Om een lege leerstoel in een leerstellige omgeving leeg te houden dient men de zitting, rugleuning en armleggers te beslaan met spijkers waarvan de punten minstens een centimeter uitsteken, en deze onder stroom te zetten.
Ook is het van belang om de lege leerstoel stevig aan de vloer te verankeren, of spijkers in beide richtingen te slaan, zodat niemand op de onderkant kan gaan zitten.
Voor symbolische lege leerstoelen gebruikt men symbolische spijkers en symbolische stroom, dat scheelt in de kosten van aanschaf, onderhoud en energie.
Sommige lege leerstoelen hebben in plaats van spijkers een uitwerpmechanisme. Deze zogeheten schietschoelen zijn alleen geschikt voor openluchtinstellingen, wat helaas nog weleens wordt vergeten.
Bij gebrek aan inhoud en benoemingen verschilt de ene lege leerstoel niet van de andere, zodat we zonder de werkelijkheid of de Werkelijkheid geweld aan te doen gerust van dé lege leerstoel kunnen spreken.
De lege leerstoel drukt niet op het budget van een universiteit maar telt wel mee voor het aantal leerstoelen en dus voor het aanzien. Vandaar dat iedere zichzelf respecterende universiteit wereldwijd de lege leerstoel permanent open houdt, en de andere universiteiten helemaal. Academische instellingen als die van Kul en Quatsch danken er hun volledige prestige aan.
De enige mens die zonder bezwaar in de lege leerstoel kan zitten is de lege mens. Hij kan dat omdat hij nooit gewichtig doet en geen gewicht in de schaal legt – hij zou niet weten hoe.
De lege leerstoel merkt de lege mens niet op, de lege mens de lege leerstoel niet. Zo blijven beide leeg.
Schrijf je nu niet weten, niet-weten of nietweten? Niet doen, niet-doen of nietdoen? Non dualisme, non-dualisme of nondualisme? Non boeddhist, non-boeddhist of nonboeddhist? Verbinden of verbreken – het koppelteken en het ontkoppelde denken.
Taal is grillig en spellingregels niet minder. Neem nou het koppelteken. Op het eerste gezicht zit er best enige logica in het gebruik van dit minuscule dwarsliggertje. We schrijven terecht niet-partijgebonden in plaats van nietpartij-gebonden, tenzij we het hebben over gehechtheid aan de nietpartij.
We schrijven terecht nietmachine in plaats van niet-machine want een nietmachine is mooi wel een machine, om niet te zeggen een wel-machine, mooi of niet, of een welmachine natuurlijk, die hoe je hem ook noemt wel niet.
Terecht zal geen welstandscommissie wel-standscommissie durven voorschrijven, al zal een schoolmeester, juist als hij niet aan een meesterschool doceert, het graag voor-schrijven als wel-standcommissie.
We schrijven te-recht niet-schakeling om aan te geven dat iets geen schakeling is, en nietschakeling voor een schakeling waarbij de sluiting van een stroomkring wordt gebruikt om een andere stroomkring te openen, of hij het nou doet of niet.
We schrijven te recht niet-Nederlander in plaats van Nietnederlander, behalve ter aanduiding van de in woners van Nietnederland en van deel-nemers aan het tele visieprogramma heel Nederland niet maar wie dan wel?
We schrijven ter echt leernicht en niet leer-nicht noch niet-leernicht want niet iedere leernicht heeft leerplicht maar wel leer-plicht, behalve onder de douche, dat is nou eenmaal de dresscode.
Je ziet, onze spellingsgoeroes zijn zo gek nog-niet, een unicum onder goeroes én nietgoeroes, petje-af maar hoedje voor de spellingsroes...
... en water dicht is het-hier geens zins.
Zo schrijven we niet-gericht in plaats van nietgericht, ook al is er, nietobsessies daargelaten, weinig kans op verwarring.
We schrijven zonder doorslag gevende rede niet-bestaand, niet-bewust, niet-metaal, niet-doen en niet-zijn in plaats van nietbestaand, nietbewust, nietmetaal, nietdoen en nietzijn.
Omgekeerd schreven we vroeger volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal onbekommerd nietdoenerij (ledigheid, thans nietsdoenerij) in plaats van niet-doenerij, nietdoenig (lui) in plaats van niet-doenig, nietemijtig (nietig) in plaats van niet-te-mijtig of niet-mijtig.
We schreven nietwetendheid in plaats van niet-wetendheid, nietweet (nu weetniet) in plaats van niet-weet, nietdeug (nu deugniet) in plaats van niet-deug.
We schreven nietjegenstaande, nietwederstaande en niettemeer in plaats van niet-jegenstaande, niet-wederstaande, niet-temeer en we schreven nieteenzins (geenszins) in plaats van niet-eenzins of niet-een-zins (of geenzins).
De nominaal heden-daagse woorden niettemin en niettegenstaande hebben zich bij uit zonder in met succes verzet tegen de verkoppeltekening van de nietwoorden maar niet tegen de ontkoppeltekening van niet-woorden, anders zouden we wel niet-te-min en niet-tegen-staande schrijven.
Nietteminmogen ze vanmij zo het oude mannen huis in, met- of zonderdwars streepjes, liefst onderdwang.
Wist je trouwens dat samen stellingen met 'niets' nooit een koppel teken krijgen? Of-te nimmer?
We schrijven nietsnutten, nietsbeduidend, nietsontziend, nietsverhullend, nietsvermoedend, nietswaardig, nietswording en nietszeggend in plaats van niets-nutten, niets-beduidend, niets-ontziend, niets-verhullend, niets-vermoedend, niets-waardig, niets-wording en niets-zeggend.
Nou jijweer.
^ Een koppel teken
Nou ikweer, ik mag me zelf, graaghoren.
Wie een lans wilbreken voor nietweten, aan elkaar dus, moet welbedenken dat niet-weten zowel een zelf standig naam woord is als een werk woord, en nog een sterkwerk woord ook.
Bij het zelf-standig naam-woord is er weinig-kans op verwarring. Of je nou spreekt van een zen boeddhistisch niet weten of een non-dualistisch niet-weten of het mystieke nietweten van Meestereckhart, niemand zal je mis verstaan, pech voor de predikant.
Anders is het met de werk-woordsvorm gesteld. Vormen de samen stellende delen van een werkwoord een vasteverbinding dan blijft deze norma-liter behouden in de vervoeging.
We zeggen ik stofzuig, wij stofzuigden, zij hebben gestofzuigd maar nietzeggen ik zuig stof, zij zogen (of zoogden of zuigden) stof, wij hebben stof gezogen.
We zeggen ik nietsnut, jij nietsnutte, jullie hebben genietsnut maar nietzeggen ik nut niets, jij nutte niets, jullie hebben niets genut.
Zouden we van niet-weten een vasteverbinding maken en toch consequent willenwezen of -weduwen dan werd het ik nietweet, hij nietwist, zij hebben genietweten.
Het spirituelejargon kent behalve niet-weten nog een hele boel anderewerk woorden die beginnen met niet. Niet-doen, niet-zoeken, niet-vinden, niet-bereiken bijvoor-beeld. Of toch maar nietdoen, nietzoeken, nietvinden en nietbereiken, met alle vergezochtevervoegingsverwarring vandien?
Je moet het helemaal zelfweten hoormaar als je het mijvraagt komt het je geloof waardigheid niettengoede niet tegen staande je goedeboedelingen.
Ik-zelf hou mijn-zelf aan de conventie, hoe onrede lijk ook.
Of het nou om een zelfstandig maanwoord (niet-geest, niet-zelfstandig, niet-god) gat of om een werknietwoord (niet-noemen, niet-spreken, niet-zwijgen), ik gewoongebruik een koppel teken.
Net zoals ik gewoongebruik non-dualist, non-dualisme, non-duaal en non-dualiteit blijfschrijven, ook al schietende nondualisten, nondualismes, nondualen en nondualiteiten op in ter net tegen woordig naar Goedfrans voor beeld als pad-en-stoelen uyttegrond.
Ook de non heeft officieel rechtop koppels teken – de fictie-non, de conformisme-non, de proliferatie-non, de issue-non, de boeddhist-non, maarniet, nondeju, de nonvariante nonvaleur, van wegehaar non-existente nonrespons zeker waar, schijnlijk. Hoedan ook, en wie eigenlijk niet?
Krijg ik goed-genoeg van al die bewust-zijns k nonnen zonder-onder-scheid of tussen ruimte dan schr-f ik g-w-n adualisme of adualist of adualiteit. So wie so n aan rader. Maar wat zegt een maan?
^ Leesteken
Soefi: Ik ben niet gekomen om u te leren wat u niet weet, ik ben gekomen om u in te wijden in de wijsheid die u al bezit.*
Agnost: Ik ben niet gekomen om u te leren wat u niet weet, ik ben gekomen om u te herinneren aan wat u niet weet.
Soefi: En die wijsheid dan?
Agnost: Ik ben niet gekomen om u in te wijden in de wijsheid die u al bezit, ik ben gekomen om u in te wijden in de dwaasheid die ons al bezit.
* Uitspraak van Inayat Khan.
Meester: Ik leer meer van mijn leerlingen dan zij van mij.*
* Uitspraak van Inayat Khan.
Agnost: Had u maar geen leraar moeten worden.
Meester: Hoe zit dat bij u?
Agnost: Ik leer meer af van mijn leerlingen dan zij van mij.
Meester: Wat leren zij wel van u af?
Agnost: Zich mijn leerling te noemen.
Niet-weten is alles afleren. Niet letterlijk natuurlijk, anders word je blanco als een baby, maar figuurlijk.
Met afleren bedoel ik alles wat je geleerd hebt tegen het licht houden. Het geleerde doorzien. Je geleerdheid doorzien. Je aannames doorzien. Je woorden doorzien. Het doorzien doorzien. Inzien dat je niet alles kan doorzien.
Iemand die alles wat hij geleerd heeft tegen het licht houdt heet een afleerling. Iemand die een ander helpt om alles wat hij geleerd heeft tegen het licht te houden heet een afleraar.
Van een afleraar kan je niets leren behalve dat je niet weet wat je dacht te weten, maar dat mag geen leren heten. Alle leraren in dit Witboek Niet-Weten, op NietWeten.nl en in de Agnosereeks zijn afleraren.
Iedere afleraar is zijn eigen afleerling. Iedere afleerling is zijn eigen afleraar.
Alle afleerlingen zijn per definitie leerling-af en alle afleraren zijn per definitie leraar-af. De kans dat je vast komt te zitten in je afleraar- of afleerlingschap is daarom nihil. De kans dat je je eraan kan optrekken ook.
Iemand die heel veel weet heet een geleerde. Net zo zou je iemand die zijn zogenaamde weten heeft doorzien een afgeleerde kunnen noemen, zijn niet-meer-weten afgeleerdheid.
Woord voor woord:
iemand die kritisch onderzoekt wat hij allemaal meent te weten
Leerling ben je maar even, afleerling voor het leven.
leraar die je voortdurend aanmoedigt kritisch te onderzoeken wat je allemaal meent te weten
De beste afleraar ben je zelf.
antoniem: leraar
geleerde die zijn geleerdheid achter zich heeft gelaten
Geleerden herken je aan hun titels, afgeleerden aan hun onherkenbaarheid.
synoniem: ex-geleerde
het niet langer geleerd zijn van een ex-geleerde.
Geleerdheid staat in alle boeken, afgeleerdheid moet je lang naar zoeken.
Meester Leerling zegt:
Een leerling is iemand die aan de voeten van de leraar ligt, een leraar is iemand die aan de voeten van het leven ligt, het leven is wat over je heen loopt.
1. (in de wijsheidstradities) iemand die gelooft dat je op het spirituele pad iets moet leren en dat je leraar je dat kan leren, of dat je ergens heen moet en dat je leraar je de weg kan wijzen
2. (in de Agnosereeks) iemand die denkt dat hij het weet en daarmee indruk probeert te maken
(in de Agnosereeks) iemand die het niet meer weet en daarvoor uitkomt
Het leraarschap van zo'n meester stelt niets voor, hij heeft immers geen idee. Hij dient slechts als boksbal, echoput, lachspiegel en bananenschil voor mensen die wel iets te melden menen te hebben. Totdat ze zichzelf in hem terugzien, hun eigen weteloosheid in de zijne.
Mijn boeken over niet-weten zitten vol dialogen en de meest voorkomende dialogen zijn die tussen meester en leerling. De meester had ik ook leraar kunnen noemen, dat klinkt moderner, minder verheven, maar de woorden 'leraar' en 'leerling' lijken nogal op elkaar en zijn ook nog eens ongelijk van lengte, kijk maar:
Leraar: Bla bla bla.
Leerling: Bla bla bla.
Leraar: Bla bla bla.
Leerling: Bla bla bla.
Dan vind ik dit leesbaarder:
Meester: Bla bla bla.
Leerling: Bla bla bla.
Meester: Bla bla bla.
Leerling: Bla bla bla.
Om iedere schijn van wijsheid en voortreffelijkheid tegen te gaan, dragen sommige meesters in mijn dwaalteksten aptoniemen. Een aptoniem is een eigennaam die de drager karakteriseert en karikaturiseert, in dit geval zijn afgeleerdheid, want daar gaat het toch om:
Meester Af, Meester Agnos, Meester Aks, Meester Baibai, Meester Basta, Meester Bè, Meester Bijster, Meester Blanco, Meester Boei'en en Meester Foe Tsie, Meester BOEM!, Meester Breker, Meester Contra, Meester Cut, Meester Dada, Meester Dement, Meester Dodo, Meester Doei, Meester Dromer, Meester DuiSster, Meester Eh, Meester Haha, Meester Hè? Meester Hilarius, Meester Hm, Meester Huh, Meester Kannie, Meester Kraker, Meester Krumpie, Meester Kul, Meester Larie, Meester Leerling, Meester Lijk, Meester Loos, Meester Makkie, Meester Marge, Meester Mayamaya, Meester Meer, Meester Mekker, Meester Mwah, Meester Paf, Meester Quatsch, Meester Rara, Meester Schaap, Meester Schrap, Meester Soit, Meester Spoorloos, Meester Stuk, Meester Tai Wa'an, Meester Tss, Meester Uh, Meester Um, Nietmeester Weetniet, Meester Weetnix, Meester Weg, Meester Wie, Meester Wisser, Meester XXX, Meester Ziemaar, Meester Zomaar, Meester Zuetsu, Meester Zwerver, Meester Zzz.
Ik kan niet alle meesters aan je voorstellen, ook al omdat ze nog niet allemaal een plaats in de Agnosereeks hebben verworven (of hun plaats mopperend hebben afgestaan aan een aptoniemer sujet), maar wel een paar.
patroon van de Agnosereeks
Meester Confusius is vernoemd naar de Romeinse wijsgeer Confusius (niet te verwarren met de Chinese wijsgeer Confucius). Hij omschrijft het niet-weten als 'de totale helderheid die ontstaat als je je totaal overgeeft aan totale verwarring'.
Confusius leefde in de nadagen van het Romeinse Rijk, van 395 tot 476; Meester Confusius daarentegen is van alle tijden, zij het niet van gisteren; en overal tegelijk, maar nergens in het bijzonder. Je zult hem vergeefs zoeken in mijn boeken, maar niet in de spiegel. Net als het ware niet-weten.
uitsmijter van het Witboek Mystiek
Met de poortloze poort heeft Meister Ecksit weinig op, in de Poortloze Poort wil hij nog niet dood gevonden worden. Zijn filosofie: 'Daar is de deur.'
gastheer van het Witboek voor Zoekers, voor wie alles een illusie is, ook de illusie
gastheer van het Witboek Verlichting, min of meer
gastheer van het Witboek Mystiek en ex-protagonist van het Evangelie van Thomas volgens Johannes
gastheer van het Witboek Mystiek, die ondanks zijn naam geen quiëtist is maar een zielsverwant van Meester Zuetsu, die per seconde evenveel woorden spreekt als hij tenen aan zijn handen heeft en vingers aan zijn voeten
gastheer van het Witboek Taoïsme, die nog altijd meent dat Tao een stopwoord is
gastheer van het Witboek Advaita, die het Tussenin bewoont en ook daar overal tussendoor glipt
gastheer van het Witboek Zen, die het neerstorten propageert als het ultieme middel tegen hoogmoed
Er is geen weg naar niet-weten.
Je hoeft er niet heen.
Er is geen weg uit niet-weten.
Je kan er niet weg.
De weg loopt rond.
Je draait eromheen.
^ De weg loopt rond. Je draait eromheen.
De God in de grot van Plato.
Beste Hans,
Ooit heb ik mij overmoedig op Plato geworpen, de grootste of in ieder geval meest bekende westerse filosoof, in de hoop iets van het leven te begrijpen. Bij het lezen daarvan is mijn verstand helaas op tilt geslagen en heb ik ingezien dat ik niet verstandig genoeg was om dit alles te begrijpen. Erger nog, de eerlijkheid gebood me onder ogen te zien dat ik totaal niets weet en dat er verder ook niemand iets weet.
Dit inzicht in de beperktheid van het verstand leidde een lange, helse periode in van diepe angst, een besef van uiterste nietigheid en volslagen nutteloosheid. In die verstilde, ontsluierde geest echter kwamen na verloop van tijd inzichten aanwaaien die zo eenvoudig en mooi en goed zijn dat je onmiddellijk begrijpt wat er bedoeld wordt met 'Zalig zijn de armen van geest; want hunner is het Koninkrijk der hemelen' (Mattheüs 5:3).
Ik weet dat je allergisch bent voor mooipraterij maar het Eeuwige is voor mij geen kwestie meer van geloven. Mijn periode van geloven, niet geloven, weten en niet weten is reeds lang voorbij. Voor mij is alles ongelooflijk wonderlijk. Het leven is een mysterie en dat mysterie heet God.
Hartelijke groeten, Michael
Beste Michael,
Ik ben geen godzegger en mijn mystiek is leeg, dus daarin vinden we elkaar niet. Het enige wat ik kan doen is jouw brief bekijken vanuit mijn eigen geestelijke armoede. De eerlijkheid gebiedt mij onder ogen te zien dat ik van het Koninkrijk der Hemelen niets weet.
Jou gebood de eerlijkheid onder ogen te zien dat je totaal niets weet en dat er verder ook niemand iets weet. Het eerste deel van die uitspraak klinkt bescheiden, ik zal het niet bestrijden, maar het tweede zou ik vermijden. Hoe kun je in godsnaam weten of alle mensen die wel iets menen te weten het bij het verkeerde eind hebben? Mij lijkt dit eerder scepticisme of cynisme of nihilisme of gewoon hoogmoed dan niet-weten.
Ook bij het 'besef van uiterste nietigheid en volslagen nutteloosheid' zet ik vraagtekens. Nietig in vergelijking waarmee? Nutteloos voor wie of wat? Welke normen en waarden zitten er verstopt in je oordeel? Dat je het zo voelt betekent toch niet dat het zo is? Mij lijkt dit eerder zelfhaat of desillusie of calvinisme of gewoon neerslachtigheid dan niet-weten.
En dan de gedachte dat alles 'ongelooflijk wonderlijk' is. Zeg eens eerlijk, is alles niet net zo vaak ongelooflijk gewoon?
Vervolgens noem je het leven een mysterie dat God heet – waar komt die gedachte ineens vandaan? Waar blijft dat 'leven', waar blijft dat 'mysterie', waar blijft die 'God' als de dragende gedachte, zoals alle gedachten, een paar seconden later is gevlogen, met medeneming van alle ingesloten begrippen?
Ook het Eeuwige is me een maatje te groot. Volgens mij kan je alleen achteraf met zekerheid vaststellen dat iets eeuwig was, maar het Eeuwige kent geen achteraf, dus blijft het eeuwig speculatie, of is dit ook weer speculatie?
Zelf noem ik het heilige geloof in het goddelijke mysterie weleens fundamentalisme. Mocht je tegenwerpen dat het geen geloof is maar een ervaring waarop je je beroept dan zeg ik: ervaringen, ook van de Eeuwige, zijn zo voorbij. Waar is de Eeuwige als je haar eens niet ervaart? Is Zij er dan wel? Is het werkelijk de Eeuwige die de ervaring schept, keer op keer, of is het de ervaring die de Eeuwige schept, telkens weer?
Wie zal het zeggen, ik niet, maar ik wil er wel op wijzen dat de duiding van religieuze ervaringen modegevoelig is, lees de geschiedenis van de theologie en de psychiatrie er maar op na. Welke duiding is de ware, wie heeft het laatste woord?
Dat je periode van niet weten en niet geloven voorbij is lijdt geen twijfel maar je periode van weten en geloven lijkt mij nog niet helemaal voorbij of nog helemaal niet voorbij of er is alweer een nieuwe aangebroken.
Verhalen bij het leven – mij is het om het even.
Hartelijke grotten, Hans
'Wat is weten?'
'Vastzitten in het web van je gedachten.'
'Wat is niet-weten?'
'Rondlopen op het web van je gedachten.'
'Ik streef ernaar het web van mijn gedachten helemaal te verlaten.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'Omdat je het web van je gedachten nooit kan verlaten, zeker.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'Er is helemaal geen gedachteweb, wou je zeggen.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'En ook geen je.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'Dan weet ik het ook niet meer.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'Jij weet het toch ook niet meer?'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'Volgens mij zit jij vast in dit antwoord.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
'Hoe wou je dit anders noemen?'
'Rondlopen op het web van jouw gedachten.'
'Oké, ik denk dat ik het doorheb.'
'Wat?'
'Weten is vastzitten in het web van je gedachten en niet-weten is rondlopen op het web van je gedachten.'
'Dan is dat de gedachte waarin je vastzit.'
^ Als de ragebol rust werkt de spin.
Filosoof: De dubbelzijdigheid van de werkelijkheid is de dubbelzinnigheid van de waarheid. Zo is de leer van de waarheid een leer van werkelijke en ware dubbelzinnigheid.*
Agnost: Klinkt goed.
Filosoof: Dank u.
Agnost: Maar uw leer van de dubbelzinnige waarheid is volstrekt eenduidig.
Filosoof: Dus?
Agnost: Kan het nooit de leer van de waarheid zijn.
Filosoof: Omdat?
Agnost: De leer van de waarheid volgens u een leer van werkelijke en ware dubbelzinnigheid moet zijn.
* Uitspraak van G. J. P. J. Bolland.
Essayist: Misschien is dit wat gek worden betekent: leeggemaakt worden en je bewust te zijn van de leegte.*
Agnost: Misschien is dit wat leeg worden betekent: gekgemaakt zijn en je bewust te worden van de gekte.
* Uitspraak van David Foster Wallace.
'Ben jij veranderd door niet-weten, Hans?'
'Ik ben er niet door veranderd, niet-weten is de verandering.'
'Wat houdt die verandering in?'
'Eerst was ik een hele pief. Nu sta ik aldoor paf.'
'Wat als je aldoor paf staat?'
'Dan gaan je gedachten in rook op.'
'Poef.'
'Deze ook.'
'Hè?'
'Wat?'
^ Poef.
'Ja, gaan je gedachten nou in rook op of niet?'
'Poef.'
'Maar eerst was je een hele pief en nu sta je aldoor paf?'
'Poef.'
'Dus je bent er niet door veranderd, niet-weten is de verandering?'
'Poef.'
Meester Ster heeft het op vele manieren gezegd:
'Niet-weten is hier, wij zijn daar.'
'Niet-weten is thuis, wij zijn uit.'
'Niet-weten is binnen, wij zijn buiten.'
'Niet-weten is in ons hart, wij zijn in ons hoofd.'
'Niet-weten is nooit weggeweest, wij zijn nooit teruggegaan.'
Laatst seinde hij van Jupiter:
'Niet-weten is geen pied-à-terre.'
Helaas, zijn licht reikt niet zo ver.
Het zwarte licht van Meester Ster.
Als je Meester DuiSster vraagt of niet-weten Waarheid is, zegt hij:
'Geen waarheid nee, maar mooier dan de mooiste waarheid ooit had kunnen zijn!'
Of hij zegt:
'Geen waarheid nee, maar dieper dan de diepste waarheid ooit had kunnen zijn!'
Of:
'Geen waarheid nee, maar harder dan de hardste waarheid ooit had kunnen zijn!'
Of:
'Geen waarheid nee, maar waarder dan de waarste waarheid ooit had kunnen zijn!'
Als je vraagt of niet-weten dan een leugen is, zegt hij:
'Geen leugen nee, maar beter dan de beste leugen ooit had kunnen zijn!'
Of hij zegt:
'Geen leugen nee, maar zoeter dan de zoetste leugen ooit had kunnen zijn!'
Of:
'Geen leugen nee, maar zachter dan de zachtste leugen ooit had kunnen zijn!'
Of:
'Geen leugen nee, maar gekker dan de gekste leugen ooit had kunnen zijn!'
Hij zegt het blij en lacht erbij, snap jij het?
Fatalisme is de neiging alles aan het lot over te laten in de overtuiging dat het leven van begin tot eind vastligt. Voor de fatalist is de vrije wil een illusie.
Epistemologisch gezien is het fatalisme verwant met het determinisme en het stoïcisme. De fatalistische houding is ook kenmerkend voor orthodoxe varianten van monotheïstische godsdiensten en voor spirituele tradities die de persoon als een illusie zien.
Het tegenovergestelde van fatalisme is activisme, de overtuiging dat we zelf ons lot bepalen en in actie kunnen en moeten komen om het leven naar onze hand te zetten.
Midden tussen de polen van fatalisme en activisme en ver daarbuiten vinden we de agnost.
De agnost gelooft niet dat alles van tevoren vastligt in de onverbiddelijke bewegingen van de kleinste deeltjes, niet dat alles is voorbestemd door een hogere intelligentie of een oppermachtige god, niet dat de persoon en de vrije wil een illusie zijn.
Hij gelooft niet dat we ons lot geheel of deels zelf bepalen, niet dat de persoon en de vrije wil reëel zijn, niet dat een hogere intelligentie of een oppermachtige god ons doelbewust de nodige armslag geeft.
Hij gelooft niet dat we dit soort zaken nu al met zekerheid kunnen vaststellen, niet dat we het ooit zullen weten, niet dat we het nooit zullen weten.
Zelfs in niet-weten gelooft hij niet, al was het maar omdat niet-weten geen geloof is.
Niet-weten is niet weten wat je moet geloven en daar vrede mee hebben. Je erbij neerleggen – maar dan ook helemaal. Dus ook bij je fatalisme. Ook bij je activisme. Ook bij je weten. Ook bij je niet-weten. Of klinkt dat weer fatalistisch?
Mij een zorg, het is hier fantastisch.
Cynisme is de overtuiging dat je niets en niemand kan vertrouwen. Het is het tegenovergestelde van naïviteit en goedgelovigheid – een onvoorwaardelijk vertrouwen in alles en iedereen. Het mateloze wantrouwen van de cynicus komt tot uitdrukking in spot, sarcasme en negativiteit.
Ook in niet-weten is er sprake van groot wantrouwen, maar dan van je gedachten. En dan bedoel ik al je gedachten, zonder uitzondering, inclusief de cynische en de naïeve.
Een agnost gelooft dus niet in de gedachte dat je niets en niemand kan vertrouwen. Niet-weten is geen cynisme.
Hij gelooft ook niet in de gedachte dat je alles en iedereen kan vertrouwen. Niet-weten is geen naïviteit.
Hij gelooft ook niet in de gedachte dat zijn gedachten van hem zijn, of in de gedachte dat ze niet van hem zijn maar dat hij ze alleen maar ziet of ontvangt of zo.
Hij gelooft ook niet in de gedachte dat er een 'hem' is, een denker die gedachten denkt of ziet of ontvangt, of dat er niet zo iemand is.
Hij gelooft ook niet dat je je gedachten moet wantrouwen of dat je er toch op kan vertrouwen of dat je je oordeel moet opschorten of dat je dat niet kan weten of zo.
Daarmee vervalt de basis van het denken in termen van vertrouwen en wantrouwen, geloof en ongeloof, weten en niet-weten et cetera. Wat niet betekent dat het ophoudt, alleen maar dat je ophoudt erin te geloven.
Geloof je dat?
Staatsman: Stilte is de slaap die de wijsheid voedt.*
Agnost: Waarom verbreekt u haar dan?
Staatsman: Wat zou u zeggen?
Agnost: Stilte is de slaap die dromen vangt.
Staatsman: En wijsheid?
Agnost: Ook.
Staatsman: En dit gesprek?
Agnost: Ook.
Staatsman: Wij zijn dromenvangers.
Agnost: Dat had u gedroomd.
Staatsman: Wat is geen droom?
Agnost: Dwaasheid.
Staatsman: Wat is dwaasheid?
Agnost: Dwaasheid is de slaap die de stilte voedt.
* Uitspraak van Francis Bacon.
'Wat is weten?'
'Een overwinning van de rede op de realiteit.'
'Wat is niet-weten?'
'Een overwinning van de rede op de rede.'
'Ja, heeft de rede nou gewonnen of niet?'
'Zo kan je het ook zeggen.'
'En heeft de realiteit nou verloren of niet?'
'Zo kan je het ook zeggen.'
'Waarmee kan je niet-weten vergelijken?'
'Undo.'
'Wat?'
'Ctrl-Z.'
'Het lijkt wel algebra.'
'Het commando ongedaan-maken in de tekstverwerker.'
'Wat wordt er ongedaan gemaakt?'
'Je vorige gedachte.'
'Waarmee?'
'Je huidige gedachte.'
'Waarmee maak je die dan weer ongedaan?'
'Je volgende gedachte natuurlijk.'
'Niet-weten is je gedachten ongedaan maken met nieuwe gedachten.'
'Undo.'
Niet-weten is:
1. De werkelijkheid bestrijden met de middelen van het realisme.
2. Luchtkastelen bestrijden met de middelen van het idealisme.
3. Gedachten bestrijden met de middelen van de psychologie.
4. Kennis bestrijden met de middelen van de wetenschap.
5. Stellingen bestrijden met de middelen van de filosofie.
6. Bewijzen bestrijden met de middelen van de logica.
7. Woorden bestrijden met de middelen van de taal.
8. Niet-weten bestrijden met niet-weten.
Naar 1.
Schrijver: Je komt altijd slecht uit je woorden als je niets te zeggen hebt.*
Agnost: Je komt altijd slecht uit je woorden als je er nog in zit.
Schrijver: Als je waar nog in zit?
Agnost: In je woorden.
Schrijver: Wat als je niet meer in je woorden zit?
Agnost: Niet-weten.
Schrijver: Wat is niet-weten?
Agnost: Uit je woorden komen.
Schrijver: Wat als je uit je woorden bent gekomen?
Agnost: ...
Schrijver: Je komt altijd slecht uit je woorden als je niets te zeggen hebt.
Agnost: Je komt altijd slecht uit je woorden als je er nog in zit.
* Uitspraak van Voltaire.
Patiënt: Toen mijn been er nog aan zat deed het zeer, toen het er net af was deed het zeer en nu doet het nog steeds zeer.
Dokter: Eerst had je botpijn, toen wondpijn en nu fantoompijn.
Patiënt: Wat maakt dat nou uit.
Dokter: Voor jou niets maar voor de behandeling wel.
Patiënt: Pijn is pijn.
Dokter: Hoor eens, ik ben God niet.
Patiënt: Hadden we het nou maar meteen fantoompijn genoemd.
Dokter: Hoezo?
Patiënt: Dan had ik nu mijn been nog gehad.
A small step for a man, a big step for a mind.
Beste Hans,
Is niet-weten volgens jou een kwestie van bereiken of van ontvangen? Van oefening of van genade? Van eigenmacht of van anderkracht? Van inzet of van overgave?
Beste Imre,
Van opgave.
Imre: Wat opgeven?
Hans: Het weten opgeven. Het niet-weten opgeven. Het opgeven opgeven.
Imre: Dan ben je gauw uitgepraat.
Hans: Goeie definitie van niet-weten.
Imre: Uitgepraat zijn?
Hans: En uitgezwegen.
Imre: Is niet-weten iets dat je hebt bereikt of iets dat je hebt ontvangen?
Hans: Door te zeggen dat ik het niet-weten heb bereikt suggereer ik dat er een bestendige persoon is in een bestendige wereld die een bestendige, benoembare en beschrijfbare verandering in zichzelf heeft bewerkstelligd. Een drievoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Door dit te zeggen suggereer ik dat er niet zoiets is als een bestendige wereld of een bestendige persoon die in zichzelf een bestendige, benoembare en beschrijfbare verandering heeft bewerkstelligd. Een drievoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Door te zeggen dat ik het niet-weten heb ontvangen, suggereer ik dat er een bestendige en almachtige gever bestaat en een onmachtige maar bestendige persoon die uitsluitend door de inspanning, goedgeefsheid of het blote bestaan van eerstgenoemde een bestendige, benoembare en beschrijfbare verandering heeft ondergaan. Een drievoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Door dit te zeggen suggereer ik dat er niet zoiets is als een bestendige en almachtige gever en een onmachtige maar bestendige persoon die uitsluitend door de inspanning, goedgeefsheid of het blote bestaan van eerstgenoemde een bestendige, benoembare en beschrijfbare verandering heeft ondergaan. Een drievoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Door keer op keer te verwijzen naar een drievoudige suggestie die haaks staat op niet-weten suggereer ik dat er zoiets is als een bestendig niet-weten dat het best tot uitdrukking komt door niet-suggereren. Een tweevoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Imre: Ik zie je probleem.
Hans: Wat jij een probleem noemt is voor mij een oplossing, namelijk een manier van denken en spreken die zichzelf consequent ondermijnt.
Helaas suggereert het woord oplossing meteen weer een bestendig probleem in een bestendige wereld en een bestendige oplossing door een bestendig persoon. Een viervoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Door dit te zeggen suggereer ik weer dat het bestaan onbestendig is of dat de mens en de wereld leeg zijn en dat we vooral niet moeten doen alsof het anders is. Een viervoudige suggestie die haaks staat op niet-weten.
Wat maak jij van deze praat?
Imre: Volgens mij wil jij laten zien wat je je op je hals haalt door je af te vragen of niet-weten een kwestie is van bereiken of ontvangen, oefening of genade, eigenmacht of anderkracht, inzet of overgave.
Hans: Niet-weten is een kwestie van geen kwestie.
Imre: Dan hou je weinig woorden over.
Hans: De holle raak je kwijt, de volle hou je over.
Imre: Maar wat je ermee moet?
Hans: De grenzeloze ruimte tussen de woorden onder woorden brengen?
'Ik wil weten of ik al niet-weet. Hoe kom ik daarachter?'
'Daar achter kan het je niks schelen.'
'Hier voor wel.'
'Daar heb je het al.'
'Geef nou maar gewoon antwoord.'
'Weten is een geest op hol die van gaten kaas probeert te maken. Niet-weten is een holle geest die zich de kaas laat smaken.'
Beste Hans,
Sinds ik met pensioen ben liefhebber ik in biologie (bijen, bloemen, schelpen), astrofysica (de oerknal, zwarte materie, zwarte gaten) en filosofie (scepticisme, postmodernisme, Cornelis Verhoeven). In mijn online zoektocht naar de zin van het leven kwam ik bij jou terecht.
Ik vind je dwaalteksten bij vlagen intrigerend en bij vlagen irritant, dat laatste omdat het me maar niet duidelijk wordt wat je nou wilt zeggen. Als je al eens iets betoogt haal je meteen je eigen redenering onderuit, dat schiet ook niet op.
Beste Didier,
Wie niet weet hoeft nergens heen, laat staan dat hij op moet schieten.
Didier: Wat doe je dan de hele dag?
Hans: Overal op schieten.
Didier: Wat is de zin van niet-weten?
Hans: Voorbij zin en onzin gaan.
Didier: Niet-weten is toch de filosofie van de verwondering?
Hans: Niet-weten is geen filosofie en heeft geen voorkeur voor verwondering boven andere gemoedstoestanden.
Didier: Toch schrijf je over niet-weten. Schrijven is duiden.
Hans: Duiden is bepalen, niet-weten is het onbepaalde ingaan – ontduiden. Ik schrijf zo duidelijk mogelijk over onduidelijkheid. Ook dat kan met taal.
Didier: Maar wat is dan niet-weten?
Hans: Leven in onduidelijkheid. Daar genoegen mee nemen. Er genoegen in vinden.
Didier: Maar waar is al dat schrijven goed voor?
Hans: Is het ergens goed voor?
Didier: Nou?
Hans: Ik ben vol van niet-weten, dat is alles. Ik draai eromheen als licht rond de waarnemingshorizon van een zwart gat – op het uiterste randje van het weten, zodat je me nog net kan zien, misschien.
Didier: Jou meen ik nog net te zien, maar verder?
Hans: Het gat van niet-weten is niet iets wat je ziet, het is iets waar je in valt.
Didier: Niet-weten is een valkuil.
Hans: Een bodemloze put, je blijft vallen.
Didier: Ik moet er niet aan denken.
Hans: Dan zal het je nooit duidelijk worden wat ik wil zeggen.
Nihilist: Als je in de afgrond kijkt, kijkt hij ook in jou.*
Agnost: Als je in de afgrond kijkt, kijk je in jezelf.
Nihilist: En als je in jezelf kijkt?
Agnost: Kijk je in de afgrond.
Nihilist: En als je in de afgrond roept?
Agnost: Hoor je jezelf.
Nihilist: En als je in de afgrond springt?
Agnost: Spring je in jezelf.
Nihilist: Dat vraagt veel moed.
Agnost: Boven blijven net zo goed.
Nihilist: Wat als je in jezelf springt?
Agnost: Dan kom je er wel uit.
Nihilist: Wat als je uit jezelf komt?
Agnost: Dan merk je geen verschil.
Nihilist: Dan ben je er toch uit?
Agnost: Je bent erin gebleven.
Nihilist: Hoe kan dat dan?
Agnost: De afgrond is overal.
Nihilist: Wat maakt het dan uit of je erin springt of niet?
Agnost: Ik zou het ook niet weten.
Nihilist: Maar wat heb je er dan aan?
Agnost: Hoe wou je er anders achter komen?
Nihilist: Volgens mij heb ik zojuist in de afgrond gekeken.
Agnost: Als je in de afgrond kijkt, kijkt hij ook in jou.
* Uitspraak van Friedrich Nietzsche.
Bergbeklimmer: Ik heb al tien bergen bedwongen!
Berg: Ik heb al tienduizend klimmers bedwongen!
Beste Hans,
Nooit eerder heb ik iemand zo gemakkelijk paradoxen aan elkaar zien rijgen als jij. Maar je kan van gewone stervelingen toch niet verwachten dat ze hun niet-weten op deze manier uitdrukken?
Beste Karin,
Nee zeg, stel je voor. Maar waarom zou je je niet-weten ook willen uitdrukken? Dat heeft helemaal geen zin. Behalve voor gewone stervelingen als ik die toevallig niks beters te doen hebben.
Karin: Wat is niet-weten in de praktijk?
Hans: In de praktijk is niet-weten gewoon je schouders ophalen over alle dwaze gedachten die de hele dag door je hoofd schieten, nu deze weer.
Karin: Waarom dan dat gegoochel met paradoxen?
Hans: Paradoxen gebruik ik alleen maar om niets te zeggen zonder meteen in stilzwijgen te vervallen. Niets zeggen zonder meteen in stilzwijgen te vervallen doe ik alleen maar om mensen een voorproefje van de smaak van niet-weten te geven. Dat kan misschien ook op andere manieren, als het al kan, maar dit is toevallig de mijne.
Karin: Als ik je dwaalteksten lees denk ik steeds: zo denk ik niet. Dat kan ik nooit.
Hans: Ik ook niet hoor. Het klopt dat mijn denken zichzelf de hele dag door ondermijnt, maar lang niet zo uitdrukkelijk en beheerst als mijn schrijfsels suggereren.
Dwaalteksten zijn bouwwerkjes die langzaam tot stand komen, waarbij ik de innerlijke tegenstrijdigheid van de tekst stap voor stap verhoog en verfijn. Soms zijn ze in vijf minuten klaar maar meestal hebben ze een doorlooptijd van maanden of jaren. Eigenlijk zijn ze nooit af.
Karin: Hoe verhoudt jouw denken zich dan tot je teksten?
Hans: Als suikerbieten tot kristalsuiker.
Karin: Een hele geruststelling.
Hans: Zeker weten.
Karin: Als je alleen maar een voorproefje van de smaak van niet-weten wilt geven, waarom schrijf je dan niet gewoon je gedachten uit zoals ze je invallen?
Hans: Waarom doe jij niet gewoon suikerbieten in je koffie?
Karin: Ik hou niet van koude koffie.
Hans: Ik hou niet van troebele teksten.
Karin: Waarmee kan je de smaak van niet-weten vergelijken?
Hans: Het is maar net aan wie je het vraagt, zei de mestkever tegen de oorwurm.
Karin: Diksap? Likeur? Champagne?
Hans: Optimist.
Karin: Azijn? Sambal? Gal?
Hans: Pessimist.
Karin: Wat dan wel?
Hans: Water. Helder, smaakloos, reukloos, vormloos water. De enige dorstlesser waar je geen dorst van krijgt.
Karin: Niet-weten is bronwater voor de geest.
Hans: Proost.
^ Niet-weten is bronwater voor de geest.
Tweeëntwintig kopstations.
Niet-weten is een reis naar...
Het einde van het vasthouden en het einde van het loslaten.
Het einde van het relatieve en het einde van absolute.
Het einde van de hel en het einde van de hemel.
Het einde van het kwade en het einde van het goede.
Het einde van de vorm en het einde van de leegte.
Het einde van de dwaasheid en het einde van de wijsheid.
Het einde van het worden en het einde van het zijn.
Het einde van de illusie en het einde van de werkelijkheid.
Het einde van onwetendheid en het einde van verlichting.
Het einde van gehechtheid en het einde van onthechting.
Het einde van je lichaam en het einde van je geest.
Het einde van jezelf en het einde van het zelf.
Het einde van je hoogmoed en het einde van je deemoed.
Het einde van je wanhoop en het einde van je hoop.
Het einde van je twijfels en het einde van je zekerheden.
Het einde van je geloof en het einde van je ongeloof.
Het einde van je gelijk en het einde van je ongelijk.
Het einde van je woorden en het einde van je stilte.
Het einde van je weten en het einde van je niet-weten.
Het einde van je doen en het einde van je laten.
Het einde van je doelen en het einde van je weg.
Het einde van je reis en het einde van einde.
Niet-weten is geen reis.
'Wat is weten?'
'Een januskop.'
'Een wat?'
'Een god met twee gezichten.'
'Waarom noem je het een god?'
'Omdat iedereen het aanbidt.'
'Wat zijn de twee gezichten van weten?'
'Gewoon weten en weten van niet-weten.'
'Wat is weten van niet-weten?'
'Een schijngestalte van niet-weten.'
'Wie trapt daar nou in.'
'Doordenkers.'
'Zoals?'
'Laozi, Socrates, Sextus Empiricus...'
'Maar wat is dan niet-weten?'
'Niet-weten is geen gezicht.'
Niet-weten is een lege leer en daar zijn er geen honderd van, daar zijn er geen tien van, daar is er maar één van, zei de koopman. Hieronder drieëndertig schijngestalten van niet-weten.
Absurdisme is het idee dat het leven belachelijk is. Niet-weten is geen absurdisme.
Anti-intellectualisme is het idee dat kennis, wetenschap en technologie schadelijk zijn. Niet-weten is geen anti-intellectualisme.
Nominalisme is het idee dat woorden geen tegenhanger hebben in de werkelijkheid. Niet-weten is geen nominalisme.
Probabilisme is het idee dat er geen zekerheden zijn, alleen waarschijnlijkheden. Niet-weten is geen probabilisme.
Falsificationisme is het idee dat hypothesen nooit bevestigd kunnen worden. Niet-weten is geen falsificationisme.
Stoïcisme is het idee dat we het onvermijdelijke onaangedaan moeten ondergaan. Niet-weten is geen stoïcisme.
Agnosticisme is het idee dat het wel of niet bestaan van God onbewijsbaar is. Niet-weten is geen agnosticisme.
Perspectivisme is het idee dat je altijd vanuit een beperkt oogpunt kijkt. Niet-weten is geen perspectivisme.
Non-dualisme is het idee dat er in werkelijkheid geen onderscheid is. Niet-weten is geen non-dualisme.
Nihilisme is het idee dat er geen grondwaarheden of grondwaarden zijn. Niet-weten is geen nihilisme.
Existentialisme is het idee dat je zelf zin aan het leven moet geven. Niet-weten is geen existentialisme.
Obscurantisme is het idee dat je beter zo min mogelijk kan weten. Niet-weten is geen obscurantisme.
Conceptualisme is het idee dat alleen het individuele werkelijk is. Niet-weten is geen conceptualisme.
Postmodernisme is het idee dat alle grote verhalen leugens zijn. Niet-weten is geen postmodernisme.
Pluralisme is het idee dat waarheid en werkelijkheid veelvormig zijn. Niet-weten is geen pluralisme.
Pyrronisme is het idee dat wij al onze oordelen moeten opschorten. Niet-weten is geen pyrronisme.
Constructivisme is het idee dat feiten sociale constructies zijn. Niet-weten is geen constructivisme.
Dadaïsme is het idee dat alle pretenties doorgeprikt moeten worden. Niet-weten is geen dadaïsme.
Quiëtisme is het idee dat je beter stil en teruggetrokken kan leven. Niet-weten is geen quiëtisme.
Consensualisme is het idee dat waarheid op afspraak berust. Niet-weten is geen consensualisme.
Idealisme is het idee dat de stoffelijke werkelijkheid een illusie is. Niet-weten is geen idealisme.
Fallibilisme is het idee dat kennis altijd fout kan blijken te zijn. Niet-weten is geen fallibilisme.
Boeddhisme is het idee dat alle dingen en wezens leeg zijn. Niet-weten is geen boeddhisme.
Fatalisme is het idee dat alles bepaald wordt door het lot. Niet-weten is geen fatalisme.
Subjectivisme is het idee dat waarheid subjectief is. Niet-weten is geen subjectivisme.
Irrationalisme is het idee dat de rede een illusie is. Niet-weten is geen irrationalisme.
Scepticisme is het idee dat wij niets kunnen weten. Niet-weten is geen scepticisme.
Relativisme is het idee dat waarheid betrekkelijk is. Niet-weten is geen relativisme.
Fideïsme is het idee dat geloven hoger is dan weten. Niet-weten is geen fideïsme.
Holisme is het idee dat alles met alles samenhangt. Niet-weten is geen holisme.
Atheïsme is het idee dat God niet bestaat. Niet-weten is geen atheïsme.
Cynisme is het idee dat niets waarde heeft. Niet-weten is geen cynisme.
Monisme is het idee dat alles één is. Niet-weten is geen monisme.
Niet-weten is geen isme, wie niet weet heeft geen idee.
Heb je toch een idee over niet-weten?
Dan is het geen niet-weten.
Niet-weten is een lege leer maar een lege leer is net zomin een leer als een leeg boek een boek is of een leeg ei een ei. Een leeg ei is een dop, een leeg boek is een dummy en een lege leer is een schop onder je hol, pardon, een spade in je innerlijke leegte. Hieronder drieëndertig wangestalten van niet-weten.
Niet-weten is het toppunt van wijsheid voorbij alle wijsheid, omdat het zelfs daaraan voorbij gaat.
Niet-weten is het toppunt van pluralisme, omdat het zelfs dat als een van vele mogelijkheden ziet.
Niet-weten is het toppunt van postmodernisme, omdat het zelfs dat tot de grote verhalen rekent.
Niet-weten is het toppunt van relativisme, omdat het zelfs daarvan de betrekkelijkheid inziet.
Niet-weten is het toppunt van nominalisme, omdat het zelfs dat voor een loos woord houdt.
Niet-weten is het toppunt van perspectivisme, omdat het zelfs dat als een perspectief ziet.
Niet-weten is het toppunt van pyrronisme, omdat het zelfs daarover het oordeel opschort.
Niet-weten is het toppunt van indifferentisme, omdat het zelfs daar niet warm voor loopt.
Niet-weten is het toppunt van probabilisme, omdat het zelfs dat niet als zekerheid ziet.
Niet-weten is het toppunt van cynisme, omdat het zelfs daar de waarde niet van inziet.
Niet-weten is het toppunt van openheid, omdat het zelfs openstaat voor geslotenheid.
Niet-weten is het toppunt van idealisme, omdat het zelfs dat voor onwerkelijk houdt.
Niet-weten is het toppunt van non-dualisme, omdat het zelfs dat tweeslachtig vindt.
Niet-weten is het toppunt van agnosticisme, omdat het zelfs dat niet bewezen acht.
Niet-weten is het toppunt van fallibilisme, omdat het zelfs dat voor feilbaar houdt.
Niet-weten is het toppunt van irrationalisme, omdat het zelfs dat onredelijk vindt.
Niet-weten is het toppunt van absurdisme, omdat het zelfs dat belachelijk vindt.
Niet-weten is het toppunt van anarchisme, omdat het zelfs daartegen rebelleert.
Niet-weten is het toppunt van obscurantisme, omdat het zelfs dat duister vindt.
Niet-weten is het toppunt van onthechting, omdat het zelfs daar niet aan hecht.
Niet-weten is het toppunt van loslaten, omdat het zelfs daar niet aan vasthoudt.
Niet-weten is het toppunt van boeddhisme, omdat het zelfs dat voor leeg houdt.
Niet-weten is het toppunt van ontwaken, omdat het zelfs daar niet van droomt.
Niet-weten is het toppunt van amoralisme, omdat het zelfs daar niet naar leeft.
Niet-weten is het toppunt van fideïsme, omdat het zelfs dat als een geloof ziet.
Niet-weten is het toppunt van niet-weten, omdat het zelfs daar niet van weet.
Niet-weten is het toppunt van nihilisme, omdat het zelfs dat nietig verklaart.
Niet-weten is het toppunt van transcendentie, omdat het zelfs dat overstijgt.
Niet-weten is het toppunt van escapisme, omdat het zelfs daaraan ontsnapt.
Niet-weten is het toppunt van scepticisme, omdat het zelfs daaraan twijfelt.
Niet-weten is het toppunt van wu wei, omdat het zelfs daar niet aan doet.
Niet-weten is het toppunt van vrijheid, omdat het zelfs daarvan bevrijdt.
Niet-weten is het toppunt van zen, omdat het zelfs dat niet ziet zitten.
Want het toppunt van een paradoxale leer is de piek waarop een aanhanger zichzelf spiest wanneer hij tot het uiterste gaat.
Priester: Onze ervaring bestaat eerder uit verloren illusies dan uit verworven wijsheid.*
Agnost: Dan zal dat hier ook wel voor gelden.
Priester: Pardon?
Agnost: Dat dit dan ook wel een verloren illusie zal worden.
Priester: U wordt bedankt.
Agnost: Hoe bedoelt u?
Priester: Ik heb het altijd een heel troostrijke gedachte gevonden.
Agnost: Onze ervaring bestaat eerder uit verloren illusies dan uit verworven wijsheid.
* Uitspraak van Joseph Rouw.
Aforist: Zelfkennis is het begin van alle wijsheid en het einde van de meeste illusies.*
Agnost: Is dit nou wijsheid of is het ook maar een illusie?
Aforist: In het tweede geval zou wijsheid het einde van alle illusies zijn.
Agnost: En zou dat dan wel wijsheid zijn of opnieuw een illusie?
Aforist: Laten we het erop houden dat zelfkennis het begin van alle wijsheid is.
Agnost: Getuigt het volgens u van wijsheid om het ergens op te houden?
Aforist: Laten we het er dan op houden dat we het nergens op houden.
Agnost: En zou dat dan wel wijsheid zijn of opnieuw een illusie?
Aforist: U koerst linea recta af op het einde van de wijsheid.
Agnost: Misschien is wijsheid wel het einde van alle zelfkennis.
Aforist: En dan?
Agnost: Heb je niets meer te verliezen.
* Uitspraak van Gerd de Ley.
Politicus: Het is geen wijsheid maar autoriteit die een wet maakt.*
Agnost: Het is geen wet maar autoriteit die wijsheid maakt.
Politicus: Moet ik dit persoonlijk opvatten?
Agnost: Het is geen wet maar wijsheid die autoritair maakt.
Politicus: Die kan ik in mijn zak steken.
Agnost: Dan hoop ik voor u dat er een gat in zit.
Politicus: Hoe bedoelt u?
Agnost: Het is geen wijsheid maar dwaasheid die een spreuk maakt.
* Uitspraak van Thomas Hobbes.
Hansje zegt:
Weten is een schone zaak.
Ontweten is een dijkdoorbraak.
'Wat is de kern van de lege leer, Hans?'
'Ik zou het ook niet weten.'
'Dat de werkelijkheid een illusie is?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat alle dingen leeg zijn?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat alle dingen vergankelijk zijn?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat de filosofie dood is?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat wetenschappers maar wat bazelen?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat de godsdiensten irrationeel zijn?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat mythen kant nog wal raken?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat esoterie oplichterij is?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat we niets weten?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Dat we dat ook niet weten?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Leert de lege leer ons dan helemaal niets?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Maar dan heb je er toch niks aan?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Bedoel je dat we er toch iets aan hebben?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Heb jij dan helemaal niets te zeggen?'
'Dat zal je mij niet horen zeggen.'
'Maar wat is nou de kern van de lege leer?'
'Ja dat is nou de kern van de lege leer.'
'Ben jij niet bang dat jouw lege leer net als iedere leer ten prooi zal vallen aan academische haarkloverij, Hans?'
'Natuurlijk niet.'
'Waarom niet?'
'Een lege leer laat zich niet klieven.'
'Daar zeg je me wat.'
'Bovendien is hij niet van mij.'
Aardmannetjes met priesterpretenties wijzen naar de maan, maanmannetjes met priesterpretenties wijzen naar de aarde. Wie hecht er waarde aan de hoogste waan?
Sinds jaar en dag waart door de wijsheidsliteratuur de beeldspraak van de meester die met zijn vinger naar de maan wijst terwijl de leerling alleen de vinger ziet.
De maan staat hier voor de Geest of het Zelf of het Bewustzijn of de Boeddhanatuur – een hogere, onveranderlijke werkelijkheid, de absolute, waarvan de veranderlijke en vergankelijke werkelijkheid van alledag, de relatieve, een doffe afspiegeling, een slordige imitatie, een slap aftreksel zou zijn.
Niet-weten is niet zo'n traditie, al was het maar omdat het niet-weten zelf nooit een traditie is geweest, alleen maar een ondergeschikt element van een aantal heel verschillende spirituele, religieuze en filosofische tradities.
Getuigen van niet-weten is net zo lastig als je vinger laten zien aan iemand die denkt dat je ermee wijst.
(Met dieren is het precies andersom; of het nou honden, apen, geiten, eenden, vissen, papegaaien of kalfjes zijn, ze komen allemaal even aan mijn vinger ruiken, trekken, knabbelen, pikken, sabbelen of zuigen – en houden het dan voor gezien.)
Toch is ook deze omgekeerde beeldspraak misleidend. Je zou in de aandachtsverschuiving van de maan naar de vinger een vermaning kunnen lezen om je te bepalen tot het aardse of het relatieve of alleen-maar-dit of ik-ben-dat of ik-ben of het hier-en-nu of het eeuwige heden of zo.
Maar wie kent het verschil tussen het aardse en het hemelse, het relatieve en het absolute, dit en dat, ik en zelf, zijn en worden, hier en daar, tijdelijk en eeuwig, heden, toekomst en verleden? Ik niet, voor mij is het één pot nat, hygroscopische stof van uitgedroogde geesten.
Daarom gebruik ik mijn vingers alleen waarvoor ze volgens de wet en de profeten en de regelen der kunst en Joost en Bartjens bedoeld zijn: om in mijn neus te peuteren, aan mijn kont te krabben en op de zere plek te leggen.
Wijzen is voor dwazen.
'Kan het zijn dat jij lijdt aan ingebeelde onwetendheid, Hans?'
'Begrijp ik het goed dat jij denkt dat ik mezelf voor onwetend houd?'
'Absoluut.'
'Nou, ik niet.'
'Hou jij jezelf dan voor wetend?'
'Absoluut niet.'
'Nou, ik wel.'
'Jij houdt mij voor wetend?'
'Nee, mezelf.'
'En begrijp ik het goed dat jij denkt dat ik mezelf voor iemand hou?'
'Ben jij soms zo iemand die zichzelf voor niemand houdt?'
'Ik niet.'
'Hè?'
'Wat?'
'Het is het een of het ander.'
'Kan het zijn dat jij lijdt aan ingebeelde wetendheid?'
'Niet-weten is je kop in het zand steken.'
'Zou je ook eens moeten doen.'
'Ik zie de feiten liever onder ogen.'
'Ik zie ze liever onder het zand.'
'Jij hebt de wereld begraven.'
'En mezelf erbij.'
'Weer zo iemand die denkt dat hij niemand is.'
'Ook dat idee is begraven.'
'En de wereld een illusie.'
'Ook begraven.'
'Niet-ik leeft in een niet-wereld waar hem niets meer kan overkomen en waarin hij nergens meer verantwoordelijk voor is.'
'Allemaal begraven.'
'Niet-weten is je kop in het zand steken.'
'Weten is op drijfzand bouwen.'
'Niet-weten is jezelf zand in de ogen strooien.'
'Weten is jezelf begraven.'
'Waarin dan wel?'
'Ideeën en idealen.'
'Zonder kan je niet leven.'
'Tot je erin stikt.'
'En wat is niet-weten in deze beeldspraak?'
'Dansen op je graf.'
'Jij verschuilt je in niet-weten omdat je niet durft te leven, Hans.'
'Verschuilen is ook een vorm van leven.'
'Je geeft het toe?'
'Ik geef een definitie.'
'Maar verschuil je je nou of niet?'
'Ik zou het ook niet weten.'
'Zie je nou wel?'
'Misschien is weten ook wel een vorm van verschuilen.'
'Waarin?'
'De hokjes van je geest.'
'Zoals?'
'Weten, niet-weten, verschuilen, leven...'
'Weten duidt op een hokjesgeest?'
'Och.'
'Nou?'
'Hokjesgeest is ook maar een hokje.'
'Daar zeg je me wat.'
'Geest ook.'
'Verdraaid.'
'Hokje ook.'
'Wat is eigenlijk geen hokje?'
'Tja.
'Wat is weten?'
'Een bord voor je kop.'
'Wat is niet-weten?'
'Ook een bord voor je kop.'
'Hoe kom ik van dat bord af?'
'Welk bord?'
'Elk bord.'
'Wie zegt dat je ervan af kan komen?'
'Waar hebben we het anders over?'
'Wat is denken dat je ervan af kan komen?'
'Nou?'
'Een bord voor je kop.'
'Omdat je er nooit van af kan komen?'
'Wat is denken dat je er nooit van af kan komen?'
'Nou?'
'Een bord voor je kop.'
'Toch wil ik ervan af.'
'Waarom?'
'Omdat ik dan beter af zal zijn.'
'Wat is denken dat je beter af zal zijn zonder bord voor je kop?'
'Een bord voor je kop?'
'Hoe kom je erop.'
'Omdat je beter af bent met?'
'Wat is denken dat je beter af bent met een bord voor je kop?'
'Zeker weer een bord voor je kop.'
'Wat is jezelf zien als iemand met een bord voor z'n kop?'
'Bedoel je dat ik toch geen bord voor mijn kop heb?'
'Wat is jezelf zien als iemand zonder bord voor z'n kop?'
'Hoe moet ik mezelf dan zien?'
'Wie zegt dat er wat te zien is?'
'Wou jij zeggen van niet?'
'Wat is denken dat er niets te zien is?'
'Een bord voor je kop?'
'Wat is denken dat er iets te zien is?'
'Een bord voor je kop?'
'Conclusie?'
'Ik zeg niks.'
'Waarom niet?'
'Ik trap er niet meer in.'
'Vind je dat we moeten zwijgen?'
'Wel als we van het bord voor onze kop af willen.'
'Dan is dat het bord voor je kop.'
'Volgens mij is niet-weten gewoon een truc, Hans.'
'Zo kan je het zien.'
'Maar wat is nou de truc?'
'Wat denk jij?'
'Alle vragen terugspelen?'
'Ik ben geen therapeut.'
'Alles tegenspreken?'
'Ik ben geen automaat.'
'Overal vraagtekens bij zetten?'
'Ik ben geen typemachine.'
'Niets zeggen?'
'Jij zegt het.'
'Wat zou jij zeggen?'
'Geen trucjes toepassen?'
'De truc van niet-weten is geen trucjes toepassen?'
'Maar niet heus.'
'Waarom niet?'
'Dat zou toch weer een truc zijn.'
'De truc van niet-weten is geen trucjes toepassen maar niet heus want dat zou toch weer een truc zijn?'
'Enzovoorts.'
'Goeie truc.'
'Nou nog toepassen.'
'Niet-weten is niets nieuws, Hans.'
'Vertel mij wat.'
'Het is gewoon een soort postmodernisme. Het einde van de grote verhalen.'
'Postmodernisme is het grote verhaal van het einde van de grote verhalen.'
'Het is zelf nog modernistisch, wou je zeggen.'
'De zoveelste blijde boodschap.'
'Wat zou er volgens jou moeten gebeuren om het postmodernisme te postmoderniseren?'
'De brand erin.'
'Het postmodernisme is dood, leve het postpostmodernisme?'
'Leve het wat?'
'Het postpostmodernisme.'
'De brand erin en uitstrooien.'
Postmodernisme is een verregaand cultuurrelativisme zonder heilige huisjes.
Volgens de postmoderne filosofie is alle kennis relatief: cultuurgebonden, situatiegebonden, subjectgebonden, plaatsgebonden en tijdgebonden. Zuivere waarheid bestaat niet, geen enkele leer is definitief en de mens als maker en individu is een mythe.
Wie onze cultuur wil begrijpen richt zich daarom niet op haar voortbrengers maar op haar voortbrengsels. Het discours (het geheel van teksten in een samenleving) kan bijvoorbeeld alleen verklaard worden vanuit zichzelf, niet vanuit (de psychologie van) zijn schijnbare auteurs.
Ook de tekst die je nu leest moet volgens de postmodernist begrepen worden als onderdeel van het, laten we zeggen, wijsgerig-spirituele discours en niet als een op zichzelf staand communiqué van de persoon Hans van Dam.
Het postmodernisme is niet alleen een stroming in de wijsbegeerte maar ook in de menswetenschappen, de politiek, de schilderkunst, de filmkunst en de literatuur.
Een hedendaagse postmoderne schrijfster van Nederlandse bodem is Hanna Bervoets, die in haar romans laat zien dat geen enkel subject of object restloos te bepalen is, dat er steeds nieuwe perspectieven en identiteiten mogelijk zijn maar nooit definitieve.
De postmoderne denktrant herinnert aan de leerstukken van leegte, niet-zelf en afhankelijk ontstaan in het boeddhisme, dat (in dit opzicht) postmodern avant la lettre is. Je kan ook zeggen dat het postmodernisme boeddhistisch après la lettre is. Je kan ook zeggen dat beide op hun eigen manier iconoclastisch zijn (geweest).
Het postmodernisme is net als het dadaïsme, het existentialisme en het absurdisme een reactie op het modernisme van de late negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw – het kolonialisme, kapitalisme, socialisme, dialectisch materialisme, communisme, nationalisme, fascisme, nazisme en historicisme.
^ Eén volk, één rijk.
Volgens postmoderne denkers moest dat soort denksystemen wel tot onderdrukking, dictatuur, totalitarisme en wereldoorlogen leiden, een voorspelling achteraf die, zoals alle voorspellingen achteraf, volledig uitgekomen is.
^ Eén leer, één pad.
De anti-systeemdenkers of antisysteem-denkers of systematische antidenkers zochten eendrachtig naar een alternatief voor het enge eenheidsdenken dat inzet op één waarheid, één ideaal, één moraal, één kunst, één volk, één wereld, één rijk, één partij, één leider, één god, één leraar, één pad, één religie.
Ze meenden het gevonden te hebben in het pluralisme.
Hoe revolutionair het postmodernisme ook mag lijken, toch is daarmee het einde van het relativeren nog niet bereikt. Want we kunnen het cultuurrelativisme zelf nog relativeren, het heilige huisje van geen-heilige-huisjes nog omverhalen – het enge eenheidsdenken dat monomaan inzet op veelheid en daarom niets anders is dan een fundamentalistisch antifundamentalisme.
Mocht dit inderdaad de uiterste consequentie van het postmodernisme zijn dan zit er misschien een volgend tijdperk aan te komen, dat ik hier maar even het postpostmodernisme zal noemen of, apocalyptisch, het einde der tijden.
Daarin waan je je niet meer in een volgend tijdperk, niet meer in een vorig tijdperk, en ook niet meer gevangen of bevrijd in een tijdelijk of eeuwig heden, maar ben je helemaal vrij van dit soort overtuigingen en idealen, dus ook van de overtuiging en het ideaal helemaal vrij van dit soort overtuigingen en idealen te zijn.
Waarmee het vooruitgangsdenken definitief tot een einde gekomen is, net als het doemdenken, en we nooit meer kunnen vaststellen of we nou beter of slechter af zijn. Maar of we daarmee beter of slechter af zijn?
Het schijnt dat de fatale filosoof Jean Baudrillard al in 1992 het einde van het einde heeft verkondigd.
(In zijn boek Illusion de la fin, waarin hij de lineaire opvatting van de tijd op de korrel neemt.)
Hij werd daarin voorgegaan door talloze verkondigers van het einde van het een of ander, zoals het einde van het subject (advaita, boeddhisme), van de filosofie (scepticisme, pyrronisme), van de psychiatrie (Foucault, Laing), van de normaliteit (De Wachter) van de geschiedenis (Fukuyama), van de oorlog ('the war to end all wars', Wells), van het metaverhaal (Lyotard), van de representatie (Derrida), van God (Nietzsche), van de kunst (Danto), van de wereld (eschatologie), van de mensheid, van het individu, van de muziek, van de poëzie, van de roman, van het boek, van de kunst, van de staat et cetera.
De onbedwingbare neiging om ergens het einde van te verkondigen zou je naar Engels voorbeeld endisme kunnen noemen.
Endisme is endemisch onder denkers, met name postmoderne. Zo werkt de onverwoestbare geest van voornoemde Baudrillard, een verwoed polemist die altijd en eeuwig het laatste woord wil hebben, sinds zijn lichamelijk dood in 2007 in alle onrust aan een studie getiteld 'Illusion de la fin de la fin' (de illusie van het einde van het einde).
Zelf werk ik sinds ik het weten en het onweten en het achterlaten achter me gelaten heb aan een definitieve studie over het laatste woord die 'Het laatste woord over de illusie van het laatste woord' gaat heten, of 'De illusie van het laatste woord over de illusie', daar is het laatste woord nog niet over gedacht.
Hierbij kondig ik ook vast het einde van het endisme aan, en het einde van het einde van het endisme, vóór iemand mij voor is. Misschien wat prematuur, maar zo ben ik in elk geval één keer in mijn leven ergens de eerste in, of liever, de laatste, en kan ik eindelijk met recht zeggen dat...
BOEM!
'Denk je nou echt dat we niets weten, Hans?'
'Natuurlijk niet.'
'Wat dan wel?'
'Dat al ons weten grondeloos is.'
'Maar dat weet je dan weer wel?'
'Natuurlijk niet.'
'Waarom niet?'
'Anders wist ik toch weer iets.'
'En niet-weten?'
'Ook grondeloos.'
'Waarom?'
'Anders wist ik toch weer iets.'
'Wat is dan nog het verschil?'
'Ik zou het ook niet weten.'
'Dus eigenlijk kan je geen kant meer op.'
'Dus eindelijk kan ik alle kanten op.'
'Wat heb jij toch tegen leerstelligheid, Hans?'
'Niets.'
'Hè?'
'Waarom zou ik?'
'Op grond van niet-weten natuurlijk.'
'Niet-weten is geen grond.'
'Een scepticus als jij...'
'Niet-weten is geen scepsis.'
'Waarom bestrijd jij dan onvermoeibaar alle denkbare spirituele, religieuze en filosofische stellingen?'
'Ik zou niet weten hoe.'
'Pardon?'
'Stellingen bestrijd je met argumenten gebaseerd op andere stellingen. Waarop zou ik bij gebrek aan stellingen mijn argumenten moeten baseren?'
'Dat was een stelling met een argument.'
'Weg ermee.'
'Jij hecht geen enkele waarde aan wat je zegt.'
'Dat kan ik wel bevestigen, maar hecht ik er ook waarde aan?'
'Wat als mensen niet naar je willen luisteren?'
'Dan wens ik ze alle zekerheid die ze nodig hebben.'
'En als ze wel willen luisteren?'
'Dan wens ik ze alle twijfel die ze aankunnen.'
'Maar jij hebt niets tegen leerstelligheid?'
'Niets stelligs.'
'En als ik er nou wel iets tegen heb?'
'Dan wens ik je alle zekerheid die je nodig hebt.'
Eerder in dit Witboek Niet-Weten had ik het over therapeutisch scepticisme, de twijfelleer die streeft naar geestelijke rust door steeds voor ogen te houden dat wij niets weten. Therapeutisch scepticisme is een vorm van scepticisme.
Scepticisme is de filosofie van de twijfel. Daar bestaan veel varianten van, die niet allemaal een eigen naam hebben gekregen, niet consequent toe te schrijven zijn aan individuen, scholen of werken uit de geschiedenis van de wijsbegeerte en niet eenduidig in te delen zijn, tenminste niet door mij. Een kleine greep:
Je kan niets weten behalve hoe je moet leven (praktisch scepticisme van Pyrrho van Elis).
Je kan niets weten behalve dat je niets kan weten (dogmatisch scepticisme).
Je kan niets zeker weten maar wel met enige waarschijnlijkheid (probabilisme).
Je kan niets kennen behalve de associaties van je verstand (Hume).
Je kan niets kennen behalve via de categorieën van je verstand (Kant).
Je kan niets kennen behalve wat in de ervaring gegeven is (empirisch scepticisme van Sextus Empiricus, logisch positivisme van Carnap).
Je kan niets kennen behalve als bewustzijnsinhoud (idealisme, Bacon).
Je kan niets kennen behalve de inhoud van je eigen bewustzijn (solipsisme).
Je kan niets weten behalve of iets werkt (pragmatisme, Peirce).
Je kan niets weten behalve wat onwaar is (falsificationisme, Popper).
Je kan niets weten behalve voor jezelf (subjectivisme).
Je kan niets weten behalve voor zover het in taal is uit te drukken (linguïstisch relativisme, Sapir-Whorf).
Je kan niets weten behalve in een gegeven context (contextualisme).
Je kan niets weten behalve in een vooringenomen denksysteem (postmodernisme).
En dan nu de hamvraag: welke sceptische leer komt het dichtst bij niet-weten? Antwoord: geen.
Een agnost meent niet te weten dat je niets kan weten behalve dit of dat, en ook niet dat je helemaal niets kan weten. Niet-weten is geen twijfelleer.
Niet-weten is een lege leer. Een lege leer mag geen naam hebben. En zeker geen inhoud.
'Is niet-weten een weg, Hans?'
'Nee.'
'Wat is het dan wel?'
'Bijkomende schade.'
'Wat?'
'Een geluk bij een ongeluk.'
'Dat klinkt niet veel beter.'
'Een vervloekte zegen.'
'Daar word ik ook niet vrolijk van.'
'Noem het dan maar serendipiteit.'
'Hè?'
'Iets wat je vindt terwijl je iets anders zoekt.'
'Iets anders?'
'God. Eenheid. Verlichting. Jezelf. Het paradijs. Gelukzaligheid. Onverstoorbaarheid. Alwetendheid. Liefde. Erkenning. Seks. Avontuur. Vrijheid. Waarheid. Wijsheid. Een doel. De zin van het leven.'
'Alles wat ik zoek.'
'Pas dan maar op.'
'Hoezo?'
'In niet-weten raak je alles kwijt.'
'Waarom ben jij er dan zo vol van?'
'Omdat je er zo leeg van wordt.'
'Waar je zin in hebt.'
'Dat komt pas later.'
In het dagelijks spraakgebruik is een weetniet een onwetende. In het jargon van niet-weten is een weetniet iemand die niet meer heilig in zijn gedachten gelooft, ook niet in deze.
Behalve als zelfstandig naamwoord is 'weetniet' ook te gebruiken als eerste lid van samenstellingen.
Zo is weetnietkunde denken, praten en schrijven over niet-weten. Je kan er professor in worden, maar weetnietkunde is geen niet-weten.
Weetnietkunst is de kunst van niet-weten. Voor een weetniet is er geen kunst aan, hij is de kunst van het weten verleerd, dat is alles.
Weetnietfeest is een eigenwoord voor de zaligheid van de weetnietgeest. Onder zaligheid versta ik zalige gelatenheid.
Een weetnietbeest is een weetnietgeest die niet van ophouden weet.
(Weetnietbeesten staan op de Rode Lijst van met uitsterven bedreigde diersoorten. Ten onrechte want ze ontstaan ex nihilo onder de meest uiteenlopende omstandigheden, hoe ongunstiger hoe beter.)
Weetnietmystiek is de mystiek van een grenze(n)loos niet-weten dat overal ruimte voor heeft, ook voor engten.
Een weetnietpose is uiterlijk vertoon dat niet voortkomt uit een innerlijk gewoon – schone schijn dus.
Een weetnietgeest, de tegenpool van de weetgeest, is iemand die de ideeën die in hem opkomen niet meer zo serieus neemt – ook niet die van 'weetgeest', 'weetnietgeest' 'vrijgeest', 'dwaalgeest', 'beginnersgeest' en 'zengeest'. Synoniemen: vrijgeest, dwaalgeest, beginnersgeest, zengeest.
Weetnietjargon is het taaltje waarvan de weetniet zich bedient als hij weer zo nodig over niet-weten moet praten.
Een weetniettekst is een tekst over en vanuit niet-weten. Synoniem: dwaaltekst.
Een weetnietwoord is een woord uit het weetnietjargon. Synoniem: dwaalwoord.
Het weetnietsymbool is het universele lege symbool, Ø, dat staat voor willekeurig welk weetnietwoord. Synoniemen: het lege symbool, het agnosticon, de eh.
Weetnietzen is zen op basis van een radicaal niet-weten.
Weetmenietje hoort in dit rijtje niet thuis, dan had het weetnietme'tje moeten heten, maar een beter plekje weetiknietje.
Het woord is breed inzetbaar. Je kan er bijvoorbeeld een agnost mee aanduiden, een zwakzinnige of een alzheimerpatiënt:
Mama is een weetmenietje geworden.
Maar ook een plantje waarvan je de naam niet weet:
O kijk, een... eh... weetmenietje. Mooi hè?
Of wat dan ook waarvan je de naam niet weet.
Synoniem: dinges.
De weetnietes lijdt aan weetnietis, dus berg je maar
De weetniet staat niet op zijn strepen en weet van wijken wanneer dat opportuun is.
De weetnietes daarentegen maakt van niet-weten een standpunt, een motto, een principe, een dogma, een filosofie, een religie – een erezaak.
Bij hem is niet-weten geen praktijk van alledag maar een identiteit voor altijd. Geen vorm van ontspanning maar een vorm van inspanning.
De weetnietes wéét dat hij niets weet en niets kan weten en dat niemand iets weet of kan weten, en dat noemt hij dan niet-weten.
De weetnietes lijdt aan weetnietis, een bijzonder geval van eenpuntige gelijkhebberitis waarvoor bij mijn weten nog geen behandeling bestaat.
Zoals zijn tegenvoeter, de weetwelles, lijdt aan weetwellis, ook al onbehandelbaar.
Hoe je met ze om moet gaan?
Ik zou het echt niet weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan extase.*
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
* Uitspraak van Georges Bataille in zijn boek De innerlijke ervaring.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan God.
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan liefde.
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan overgave.
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan stilte.
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan leegte.
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan het hier en nu.
Meester: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Leerling: Ik verblijf in niet-weten, dat geen andere uitweg kent dan niet-weten.
Meester: Ik verblijf nergens, wat moet ik met een uitweg?
Een titel die liever geen tekst was geworden.
'Wat is de weg?'
'Het weten doden.'
'En dan?'
'Is alles weg.'
'En dan?'
'Het niet-weten doden.'
'En dan?'
'Is alles terug.'
'En dat is de weg?'
'En dat was de weg.'
'Mooi dat niet-weten, Hans. Ik kan me er helemaal in vinden!'
'Ik kan me er helemaal in verliezen.'
'Rainer Maria Rilke zei het al: als je te veel begrijpt gaat de eeuwigheid aan je voorbij!'
'Dat hoor je wel vaker. Ik heb het nooit begrepen.'
Beste Hans,
Ken jij de Woorden van de Oude Cheng? Deze tekst, vertaald uit het Frans door wijlen Alexander Smit, leerling van Nisargadatta Maharaj, ademt dezelfde sfeer als jouw Linji Lu.
De Oude Cheng noemt het Uiteindelijke – het Onnoemelijke dat overal voorbij gaat en alles overstijgt, het Ene dat alles in zich draagt – de Oorspronkelijke Geest. Hoe noem jij het Uiteindelijke?
Beste Leon,
Na jaren van navelstaren en kennis vergaren teneinde het Uiteindelijke te ontwaren steek ik uiteindelijk nergens mijn hand meer voor in het vuur. Woorden zoals het Ene of de Oorspronkelijke Geest gebruik ik daarom nooit, behalve om ze te bevragen, maar dat doe ik dan ook graag.
Leon: Wat bedoel jij dan met niet-weten?
Hans: Als ik het over niet-weten heb bedoel ik alleen maar dat ik het, als het erop aankomt, allemaal niet meer weet. 'Dat wat overal aan voorbij gaat' is ook aan mij voorbij gegaan. Het moest wel. 'Dat wat alles overstijgt' is ook voor mij te hoog gegrepen. Per definitie.
Leon: Wat is dan jouw definitie van transcendentie?
Hans: 'Wat in de lucht hangt' is mijn definitie van transcendentie. Ik weet niet hoe het voor jou is maar voor mij hangt alles in de lucht. Vandaar dat het zo leeg is in mijn bovenkamer.
Leon: Ik dacht dat jij het Uiteindelijke de Weetnietgeest zou noemen.
Hans: De weetnietgeest heeft niets te melden over het Uiteindelijke.
Leon: Bedoel je dat het Uiteindelijke niet bestaat?
Hans: Nee, ik bedoel niet dat het Uiteindelijke niet bestaat of dat het Uiteindelijke toch bestaat of dat het Uiteindelijke bestaat en niet bestaat of dat het Uiteindelijke bestaat noch niet bestaat of dat het Uiteindelijke voorafgaat of voorbijgaat aan bestaan en niet bestaan of dat we ons oordeel daarover voor onbepaalde tijd moeten opschorten of dat er inzake het Uiteindelijke uiteindelijk niets te zeggen valt of wat dan ook.
Ik bedoel alleen maar dat ik het uiteindelijk allemaal niet weet. En dat ik daar vrede mee heb natuurlijk, grote vrede.
Grote vrede vinden in hetzelfde niet-weten dat mij zowat een halve eeuw grote vrees aanjoeg, Begeisterung vinden in mijn verbijstering, thuiskomen in den vreemde – mij is dat Uiteindelijk genoeg. Mij is dat uiteindelijk Genoeg.
Leon: Mij lijkt dat niet de Oorspronkelijke Geest.
Hans: Ik noem het mijn weetnietfeest.
'Wat is de toegevoegde waarde van niet-weten, Hans?'
'Niet-weten voegt geen waarde toe.'
'Is het dan een soort ontwaarding?'
'Niet-weten neemt geen waarde weg.'
'Wat is niet-weten dan wel?'
'Dat wat alles in zijn waarde laat.'
'Hoe kan dat?'
'Doordat het nergens de waarde van kent.'
'Ik dacht even dat je op iets moois aanstuurde.'
'Zoals?'
'Onvoorwaardelijke liefde, groot mededogen, keuzeloos gewaarzijn, eenwording, indifferentie, onverstoorbaarheid, verlichting...'
'Daar weet ik allemaal niks van.'
'Dit klinkt meer als een brevet van onvermogen.'
'Wou je nog een diploma ook?'
Er was eens een generaal die hartje winter oprukte naar het hooggebergte. Hem was verteld dat daar de vijand zat. Steenkoud was het er, bar in de boos. De paarden verhongerden, de soldaten vroren dood, de generaal gleed uit en viel te pletter.
Hoe het zo mis kon gaan? Het hooggebergte zelf was de vijand. Dat had men er niet bij verteld.
Die generaal, beste lezer, dat was ik. En het hooggebergte was de vijand ook niet.
Anderen op hun woord geloven is de vijand.
Jezelf op je woord geloven is de vijand.
Mij op mijn woord geloven is de vijand.
Weten wat de vijand is is de vijand.
Weten dat er een vijand is is de vijand.
Weten wat een vijand is is de vijand.
Weten is de vijand.
Weten dat weten de vijand is is de vijand.
Want er is helemaal geen vijand, dat denk je alleen maar.
Dat er geen vijand is denk je ook alleen maar.
Dat je alleen maar denkt dat er geen vijand is denk je ook alleen maar.
Denken is de vijand.
Dat denken de vijand is denk je ook alleen maar.
Dat je alleen maar denkt dat denken de vijand is denk je ook alleen maar.
Ik heb het er nu bij verteld...
Elf perspectieven op één leven.
Foetus: Had ik maar meer armslag.
Couveusekindje: Had ik maar een eigen wieg.
Tweeling: Had ik maar een eigen box.
Kleuter: Had ik maar een eigen speelhoek.
Kind: Had ik maar een eigen kamer.
Student: Had ik maar een eigen etage.
Volwassene: Had ik maar een eigen huis.
Ouder: Had ik maar een groter huis.
Bejaarde: Had ik maar een kleiner huis.
Patiënt: Had ik maar een eigen kamer.
Dode: Had ik maar een eigen graf.
'Wat is weten?'
'Tien pond scheten.'
'Wat is niet-weten?'
'Ook tien pond scheten.'
'Wat is dan het verschil?'
'Dat jij dat nog wil weten.'
Tweeëntwintig leemtes in de leegte.
In de ban van niet-weten is geen ban.
In de leer van niet-weten is geen leer.
In de kennis van niet-weten is geen kennis.
In de wijsheid van niet-weten is geen wijsheid.
In de waarheid van niet-weten is geen waarheid.
In het licht van niet-weten is geen licht.
In de duisternis van niet-weten is geen duisternis.
In de hel van niet-weten is geen hel.
In de hemel van niet-weten is geen hemel.
In de god van niet-weten is geen god.
In de geest van niet-weten is geen geest.
In het hart van niet-weten is geen hart.
In het ego van niet-weten is geen ego.
In het zelf van niet-weten is geen zelf.
In het wezen van niet-weten is geen wezen.
In de vrijheid van niet-weten is geen vrijheid.
In het woord van niet-weten is geen woord.
In de gekte van niet-weten is geen gekte.
In de stilte van niet-weten is geen stilte.
In de leegte van niet-weten is geen leegte.
In de mist van niet-weten is geen mist.
In de wolk van niet-weten is geen niet-weten.
Letterkundige: Er is veel verstand voor nodig om sommige dingen onbegrijpelijk te vinden.*
Agnost: Er is genie voor nodig om alles onbegrijpelijk te vinden.
* Uitspraak van C. J. Wijnaendts Francken.
Het pad van niet weten is een pad zonder pad.
Het pad zonder pad loopt weg van de weg.
Weg van de weg is een groot zwart gat.
Dat gat is het hart van het nulvoudig pad.
Het lege geluk heeft de vorm van pech.
Pech is de weg naar het Grote Soit.
Zwart is het gat van Meester Soit.
Meester Soit zegt:
'Je ziet het pad als je het niet meer ziet.'
Hij zegt ook:
'Je gaat het pad als je niet meer gaat.'
Dus:
'Wie het ziet die ziet het niet.'
Omdat:
'Het gaat zoals het gat.'
Omdat het gaat zoals het gat?
Het is wat met die Meester Soit.
Het nietnietlied.
Ik ben niet!
Gek!
Toch ben ik!
Echt!
Ik ben alleen maar!
Eerlijk!
Ik heb het!
Niet!
Ik hou het!
Niet!
Geloof me!
Dit is!
Heerlijk!
Waarin blijkt dat moeilijke woorden uit het filosofische, religieuze en spirituele jargon makkelijk te begrijpen zijn als eufemismen voor niet-weten.
Lezers van dit Witboek Niet-Weten zullen onderhand wel doorhebben dat heel wat filosofische, religieuze en spirituele uitdrukkingen eufemismen voor niet-weten zijn.
Nu is 'eufemismen voor niet-weten' zelf al een eufemisme, dus laat ik even zeggen wat ik daarmee bedoel:
Mantels der wijsheid om je dwaasheid te verhullen.
Maskers van gemoedsrust om je lusten te verhullen.
Het ware zelf om je onware ik te verhullen.
Woorden om je daden te verhullen.
Grootspraak om je kleinheid te verhullen.
'Gods wegen zijn wonderbaarlijk' bijvoorbeeld is een gevleugeld woord onder christenen, eenvoudig te herkennen als een verzuchting van onbegrip.
Filosofieën zoals het relativisme, het scepticisme en het nihilisme zijn ook tamelijk doorzichtig als je doorzicht hebt.
Maar wat te denken van siervuurwerk als realisatie, universele liefde, advaita, genade en nirwana?
Het idee van niet-weten als passe-partout is eenvoudig: door zwaarwichtige woorden te vertalen in niet-weten, gaan er poorten voor je open die anders gesloten blijven.
Poorten naar non-dualiteit, verlichting, het zelf, niet-zelf, leegte, keuzeloos gewaarzijn, afhankelijk ontstaan en interzijn, maya, zoheid, koans, spontaniteit, authenticiteit, eenvoud, de dharma, je natuurlijke staat en eeuwige wijsheid, bijvoorbeeld.
Liever had ik gezegd: door ze te vertalen in niet-weten gaan alle woordpoorten voor je open en kan je eindelijk ontsnappen aan dat eeuwige geouwehoer over non-dualiteit, verlichting, het zelf, niet-zelf, leegte enzovoort.
Maar ja, je kan ook te eerlijk zijn. Ik bedoel, je kan ook te vroeg eerlijk zijn, bedenk ik nu het te laat is, neem me niet kwalijk.
Neutraal gezegd is niet-weten de moedersleutel die je helpt om aan je heilige huisjes te ontsnappen.
Hieronder laat ik in een serie dwaalgesprekken tussen ene Sofie en ene Hans zien hoe je die sleutel moet gebruiken, hoe makkelijk dat eigenlijk is en wat het met je kan doen - wat het met mij heeft gedaan.
^ Niet-weten als passe-partout.
(Deel 1 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Mag ik jou een vraag stellen?
Hans: Was dat hem?
Sofie: Wat is non-dualiteit voor jou?
Hans: Een moeilijk woord dat vragen oproept.
Sofie: Wat voor vragen?
Hans: Wat non-dualiteit is voor mij.
Sofie: O ja.
Hans: Wat is non-dualiteit voor jou?
Sofie: De realiteit van de Soetra's en de Upanishaden. De wereld zoals ze werkelijk is, a-dvaita, één geheel, zonder onderscheid. De wereld die ik ken is de wereld die ik ben. Herken jij jezelf daarin?
Hans: God nee, ik heb werkelijk geen idee meer hoe of wat de wereld werkelijk is. Dus ook niet of ze 1-voudig is of 2-voudig of niet-2-voudig of 3-, 4- of 108-voudig, of zelfs maar of ze aftelbaar of ontelbaar is, of zelfs maar of ze is of niet is of niet is wat ze lijkt of zo.
Ik heb ook geen idee meer wie of wat of waar ik zelf ben. Niet of ik enkelvoudig of samengesteld ben. Niet of ik werkelijk of onwerkelijk ben. Niet of ik in de wereld ben of van de wereld of wat dan ook.
Sofie: Non-dualiteit betekent niets voor jou.
Hans: De enige manier waarop ik toegang kan krijgen tot het woord non-dualiteit is door het te vertalen in 'geen onderscheid weten te maken'.
Sofie: Een soort onvermogen.
Hans: Mij zal je nooit horen zeggen dat de wereld één is en dat alle onderscheidingen schijnbaar zijn. Wat weet ik daarvan? Hoe stel je zoiets vast? Ook het tegenovergestelde hoor je mij niet zeggen.
Maar ik zal de eerste zijn om toe te geven dat het me niet lukt om de onderscheidingen die zich onophoudelijk aan mij voordoen te onderbouwen. Voor mij is elk onderscheid aanvechtbaar. Ook dat van dualiteit versus non-dualiteit.
Sofie: Dus waar hebben we het nog over.
Hans: Precies. Er is geen enkel onderscheid waar ik mijn hand voor in het vuur steek en dat is wat non-dualiteit voor mij betekent. Niet de waarheid over de werkelijkheid en mijzelf maar het einde van ieder begrip van waarheid, werkelijkheid en zelf.
Sofie: Daarmee heb je non-dualiteit letterlijk vertaald in niet-weten.
Hans: En in één moeite door onttrokken aan het domein van de metafysica.
Sofie: Waarom die moeite?
Hans: Geen moeite. Niet-weten is moeiteloos. Het gaat vanzelf. Het is onze natuur, in elk geval onze eerste. Niet-wetend worden wij geboren.
Weten kost moeite. Het woord non-dualiteit correct gebruiken kost moeite. Wie verzint zoiets? Wie begrijpt zoiets?
Sofie: Jij niet.
Hans: Begrijpen is het onbekende herleiden tot het bekende. Nou, ik kan non-dualiteit alleen maar begrijpen als een eufemisme voor niet-weten.
Sofie: Advaita als agnose.
Hans: Aardige alliteratie.
Sofie: Jij begrijpt non-dualiteit als geen onderscheid weten te maken. Denk je dat anderen met non-dualiteit bedoelen wat jij begrijpt?
Hans: Bedoel jij met non-dualiteit wat ik begrijp?
Sofie: Nee.
Hans: Nou dan.
Sofie: Niet-weten is een curieuze invulling van het begrip non-dualiteit, laten we eerlijk wezen.
Hans: Uitholling.
Sofie: Niet-weten is een curieuze uitholling van het begrip non-dualiteit?
Hans: En niet alleen van het begrip non-dualiteit...
(Deel 2 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Hans: Woorden uit de filosofische, spirituele en religieuze literatuur die er voor mij toe doen begrijp ik allemaal als niet-weten.
Sofie: Eufemismen.
Hans: Ik ben heus niet dom en ik heb moeilijke woorden met de paplepel ingegoten gekregen, maar zonder deze vertaalslag is het voor mij allemaal abacadabra.
Sofie: Jij maakt overal niet-weten van.
Hans: Niet-weten is mijn loper, mijn moedersleutel, mijn passe-partout voor de meest uiteenlopende tradities en ideeën. Ik open er poorten mee die anders gesloten blijven.
Sofie: Welke tradities bijvoorbeeld?
Hans: Zen, taoïsme, advaita, soefisme. Levensbeschouwelijke tradities, verlichtingstradities, mystieke tradities. Overal waar gezocht wordt naar het Hogere, Waarheid, Wijsheid, Vrede en Geluk.
Sofie: Welke ideeën bijvoorbeeld?
Hans: Non-dualiteit, liefde, keuzeloos gewaarzijn, het zelf, maya, genade, zoheid, koan, eenvoud, transmissie, de natuurlijke staat, verlichting, eeuwige wijsheid...
Sofie: De hele mikmak.
Hans: Die woorden kan ik alleen maar begrijpen als mooispraak voor niet-weten.
Sofie: Noem dat maar begrijpen.
Hans: Begrijpen tussen aanhalingstekens. Begrijpen als niet-begrijpen. Het bekende herleiden tot het onbekende. Waar het vandaan komt. Waar het thuishoort.
Sofie: Lekker makkelijk.
Hans: Je kan er niet stom genoeg voor zijn.
Sofie: Tref jij het even.
Hans: Het is me op het lijf geschreven.
Sofie: Niet-weten als sleutel.
Hans: Zonder slot.
Sofie: Voor een poort zonder poort.
Hans: Kijk, jou hoef ik niks meer uit te leggen.
(Deel 3 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Spirituele verlichting wordt wel omschreven als onvoorwaardelijke liefde of openheid. Ik heb ook gelezen dat ik de liefde niet ken omdat ik de liefde ben.
Hans: Wolter Keers.
Sofie: Hoe kijk jij daartegenaan als agnost?
Hans: Onder liefde wordt in het spirituele wereldje niet een persoonlijke gehechtheid of genegenheid of passie voor iets of iemand bedoeld, maar een onpersoonlijke, onthechte, objectloze, universele openheid voor alles wat zich aandient.
Mij zegt dit niets, totdat ik het vertaal in mijn eigen onvermogen om definitieve grenzen te trekken en tot onomstotelijke oordelen te komen. Door dit onvermogen, door het radicale niet-weten dat, of ik nou wil of niet, mijn hele denken doortrekt, ontstaat er tegen de klippen van mijn eeuwige oordelen en voorkeuren op, ruimte voor alternatieven.
Sofie: En nu omarm je de hele wereld?
Hans: Natuurlijk niet. Stront blijft stront, het ruikt niet ineens naar viooltjes.
Sofie: Jammer.
Hans: Alleen heb ik nu geen gronden meer om iets, wat dan ook, of iemand, wie dan ook, principieel af te wijzen.
Sofie: Waardoor je niets anders rest dan alles en allen principieel te aanvaarden?
Hans: Ook daarvoor ontbreekt iedere grond en dat rijmt weer op stront.
Sofie: Want grondeloosheid is onze laatste grond?
Hans: Sofisterij.
Sofie: Al onze gedachten zijn grondeloos, punt.
Hans: Deze net zo goed.
Sofie: Is dat in een notendop jouw realisatie?
Hans: Je had vertegenwoordiger moeten worden.
Sofie: Niet dan?
Hans: Ik bén niet gerealiseerd en ik héb niets gerealiseerd en ik heb mij ook niet voor eens en altijd íets gerealiseerd. Dus ook niet dat al mijn onderscheidingen en oordelen grondeloos zijn. Ik realiseer mij dat steeds opnieuw, nu en nu en nu.
Sofie: Niet voor eens en voor altijd.
Hans: Nee, niet als absolute waarheid. Alleen voor mezelf en alleen voor de actuele gedachte, nu deze weer.
Sofie: Je staat erbij en je kijkt ernaar.
Hans: Hi hi hi, ha ha ha.
Sofie: Maar om dat nou onvoorwaardelijke liefde of openheid te noemen?
Hans: Lachen.
(Deel 4 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Je staat erbij en je kijkt ernaar. Is dat niet wat ze neutraliteit, niet-oordelen, keuzeloos gewaarzijn noemen? Zouden we daar niet allemaal naar moeten streven?
Hans: Mission Impossible.
Sofie: Hoezo?
Hans: Ben je neutraal als je streeft naar neutraliteit? Is niet willen oordelen niet het oordelen veroordelen? Kan je ervoor kiezen keuzeloos gewaar te zijn?
Sofie: Op die manier.
Hans: Maar wie zijn begrippen en gedachten onderzoekt en daarbij keer op keer moet vaststellen dat hij geen poot heeft om op te staan, komt wellicht tot iets wezenlijkers. Een ommekeer in zijn denken, dat zichzelf vanaf dat moment consequent bejegent als ouwehoer. Consequent; dus ook wanneer het beweert dat het zichzelf consequent bejegent als ouwehoer.
Sofie: Wat betekent dat in de praktijk?
Hans: Nooit meer onvoorwaardelijk in je eigen begrippen en gedachten geloven. Ook niet in deze.
Sofie: Dat lijkt me niet hetzelfde als stoppen met oordelen.
Hans: Ik heb nog nooit iemand gezien die gestopt is met oordelen, behalve een paar dooien. Wel een hoop mensen die het tevergeefs hebben geprobeerd. Waaronder ikzelf, toen ik nog zo stom was om anderen op hun woord te geloven.
Als er iets is dat zogenaamde wijzen gemeen hebben met zogenaamde dwazen dan is het wel dat ze maar blijven oordelen. Jezus zag liever geen kooplui in de tempel. Boeddha zag mensen liever niet lijden. Osho reed liever niet in een Trabant. Ramana had liever geen ashram.
Sofie: En Hans?
Hans: Houdt niet van kou, niet van drukte en niet van koude drukte.
Sofie: Wat is dan het verschil tussen ons, als we allebei nog steeds oordelen?
Hans: Dat ik het onvoorwaardelijke vertrouwen in mijn eigen oordelen ben kwijtgeraakt. Daarvoor in de plaats is een onvoorwaardelijk wantrouwen in mijn eigen oordelen gekomen.
Onvermijdelijk ben ik daarmee ook het onvoorwaardelijke vertrouwen kwijtgeraakt in de persoon Hans van Dam die de trotse of beschaamde bedenker van al zijn gedachten zou zijn. Het spreekt voor mij niet langer vanzelf dat er zo iemand is, laat staan dat al die rare gedachten van hem zijn.
Waarmee niet gezegd is dat er niet zo iemand is of dat al die rare gedachten niet van hem zijn maar van iets of iemand anders zoals god of het leven zelf of van niets of niemand of wat dan ook.
Voor mij zijn dat allemaal maar gedachten. Voertuigen waar ik niet meer instap. Drollen waar ik niet meer in trap. Dat geldt ook voor deze gedachten.
Sofie: Kortom...
Hans: Ik oordeel als vanouds, daar heb ik geen vat op, maar ik kan er niet meer heilig in geloven, en daar heb ik ook geen vat op.
Sofie: Mij lijkt dat een prima zaak.
Hans: Mij lijkt dat een oordeel.
(Deel 5 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Hoe kijkt een weetniet naar het zelf?
Hans: Zoals het zelf kijkt naar een weetniet.
Sofie: Ik doel op het idee dat alles het ene Zelf zou zijn.
Hans: Zelf heb ik het ene nooit gezien. Of ik heb het nooit niet gezien, dat komt op hetzelfde neer.
Sofie: Ben jij Hans van Dam of ben je alles?
Hans: Wie weet waar hij zelf ophoudt en de wereld begint?
Sofie: Dat is toch duidelijk?
Hans: Is het blad groen of mijn bewustzijn? Galmt de klok of galmen mijn oren? Is de meloen zoet of mijn tong? Heb ik het koud of is het koud? Is dit lichaam hier ik of het? Zijn pijn, honger, dorst en lust de mijne of de zijne? Ben ik de baas over mijn wil of hij over mij?
Sofie: Jeetje.
Hans: Ben ik de passieve waarnemer van een objectieve werkelijkheid of geef ik hem actief vorm met mijn zintuigen en verstand of val ik er zonder het te weten mee samen of wat?
Sofie: In het laatste geval is alles subject, Zelf, Atman.
Hans: Maar je kan het net zo goed omdraaien. Uitgaand van de ervaring zijn er alleen maar verschijnselen. Lichaam, pijn, honger, lust, klokgelui, meloen, koude, blad. Het subject is gewoon een van die verschijnselen.
Sofie: In dat geval is alles object, niet-zelf, Anatman.
Hans: Dus hoe zit het nou? Subject of object? Zelf of niet-zelf? Atman of Anatman? Iemand hier of niemand hier? Presentisme of absentisme? Waar hebben we het over?
Sofie: Over het ene?
Hans: Wat betekent het ene nog zonder het andere?
Sofie: Over het absolute?
Hans: Wat betekent het absolute zonder het relatieve?
Sofie: Over de hoogste werkelijkheid?
Hans: Wat betekent de hoogste werkelijkheid zonder de gewone of de laagste?
Sofie: Over non-dualiteit dan maar weer?
Hans: Wat betekent non-dualiteit zonder dualiteit? Wat betekenen deze woorden in hun eentje? Betekenen ze nog wel iets? Zeggen we nog wel iets?
(Deel 6 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: De werkelijkheid is een droom, zeggen ze in het hindoeïsme en in het boeddhisme. Alles is een illusie. Maya.
Hans: Als alles een illusie is, dan ook de illusie.
Sofie: De illusie is ook een illusie?
Hans: Wel als hij tot de werkelijkheid behoort.
Sofie: En als hij niet tot de werkelijkheid behoort?
Hans: Dan helemaal.
Sofie: Waarom?
Hans: Omdat hij dan niet tot de werkelijkheid behoort, suffie.
Sofie: De illusie is ook maar een droom.
Hans: Tenzij dat ook maar een droom is.
Sofie: Maar wat is dan nog het verschil tussen werkelijkheid en illusie?
Hans: Dat zou ik ook weleens willen weten.
Sofie: Daarmee komt de duiding van de werkelijkheid als illusie compleet op losse schroeven te staan.
Hans: Zijn we daar ook weer van verlost.
Sofie: Wat een desillusie.
Hans: En is die wel reëel?
Sofie: Het begint me te duizelen.
Hans: Als DenkBeelden vergruizelen...
Sofie: Jij maakt overal gehakt van.
Hans: Goeie definitie van niet-weten.
Sofie: Erg subtiel ben je niet.
Hans: Voor subtiliteiten verwijs ik je naar je Soetra's en Upanishaden. Daar kan je je gratis naar hogere sferen laten mystificeren.
(Deel 7 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Laatst las ik dat verlichting niet het resultaat is van verdienste of inzet maar van genade. Hoe zie jij dat als agnost?
Hans: Genade van wie voor wie?
Sofie: Van iets dat oneindig veel groter is dan wijzelf, waarvoor we ons alleen maar open kunnen stellen.
Hans: En, lukt het een beetje?
Sofie: Wat is de rol van genade in niet-weten?
Hans: Dat je maar hebt af te wachten of ooit het kwartje bij je zal vallen dat er wel nooit een kwartje bij je zal vallen.
Sofie: Je weet maar nooit of je tot niet-weten zal komen.
Hans: En je weet maar nooit of je erin blijft.
Sofie: Dat klinkt wel heel ongewis.
Hans: Een ander woord voor niet-weten.
Sofie: Maar als je er nou voor kiest...
Hans: Wie zegt dat je voor niet-weten kan kiezen?
Sofie: Wou jij beweren van niet?
Hans: Mij niet gezien.
Sofie: Zijn er geen onweerlegbare argumenten voor niet-weten te vinden?
Hans: Niet-weten is geen leer, wat valt er dan te beargumenteren? Waar wou je je naartoe redeneren?
Sofie: Je kan niet bewijzen dat je niets kan bewijzen.
Hans: En het is niet evident dat niets evident is.
Sofie: Hoe kom je er dan wel?
Hans: Jij of ik?
Sofie: Ik?
Hans: Weet ik niet.
Sofie: Jij?
Hans: Misschien kwam ik tot niet-weten toen ik het vertrouwen in het redeneren verloor, als het al niet andersom was. Daar heb ik niet voor gekozen, dat is me overkomen. Als het aan mij had gelegen zou ik er nog steeds in geloven.
Sofie: Genade dus.
Hans: Kan je verlicht worden door verdienste of inzet? Geen idee. Kan je verlicht worden? Geen idee. Kan je voor niet-weten kiezen? Geen idee. Kan je ergens voor kiezen? Geen idee. Is er iets dat oneindig veel groter is dan wijzelf? Geen idee. Kunnen wij ons daarvoor openstellen? Geen idee. Kan dat oneindig veel grotere genade schenken? Geen idee. Kan je...
Sofie: Ik geef me over.
Hans: Ik bedoel maar.
Sofie: Wat?
Hans: Niet-weten is genadeloos.
(Deel 8 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: In het boeddhisme hebben ze het weleens over de zoheid der dingen.
Hans: De zotheid der dingen?
Sofie: De zoheid der dingen, bhutatathata. Een meester die roept: 'Van de vroege morgen tot de late avond, alleen maar dit!'
Hans: O, dat.
Sofie: Ik vind het wel geheimzinnig klinken, bhutatathata.
Hans: Abracadabra.
Sofie: Waarom zo afwerend? Geheim is wat je niet weet.
Hans: Niet-weten is geen geheim.
Sofie: Ik zou graag de zoheid der dingen realiseren.
Hans: Ja, wie niet.
Sofie: Hun wezen, kern, essentie. Het hogere dat zich uitdrukt in het lagere.
Hans: Waarom moeten de dingen zo nodig iets uitdrukken? Waarom moet dat zo nodig iets anders zijn? Waarom moet het zo nodig iets hogers zijn?
Sofie: Omdat het ze pregnanter maakt?
Hans: Bevallen ze je niet?
Sofie: Wat denk jij dat ze bedoelen met bhutatathata?
Hans: Ik spreek geen Bhutatathataans. 'Alleen maar dit' is voor mij net zoiets als 'het is zoals het is' of 'het gaat zoals het gaat' of 'we doen wat we doen' of 'ik ben die ik ben'.
Sofie: Een tautologie.
Hans: Een frase om op terug te vallen in een situatie die om woorden vraagt terwijl je niets te zeggen hebt.
Sofie: Alles liever dan het hogere, hè?
Hans: Zonder iets dat hoger is heb je niets dat lager is.
Sofie: Dan is alles hoger, wou je zeggen.
Hans: Dan heb je geen reden meer om uit de hoogte te doen, zou ik zeggen.
Sofie: Het hogere stemt mij juist deemoedig.
Hans: De gedachte aan het hogere stemt je deemoedig.
Sofie: Dit gesprek stemt mij weemoedig.
Hans: Zou het helpen als we niet-weten transcendente dwaasheid noemen?
(Deel 9 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Een voor de hand liggende vraag misschien, wat zijn koans voor jou?
Hans: Een voor de hand liggend antwoord misschien, gesprekjes over niet-weten. Demonstraties van spreken zonder spreken. Maar uit een andere tijd en plaats. Ik bedoel verouderd.
Sofie: Het ontbreekt je niet aan zelfvertrouwen.
Hans: Dat heeft er niets mee te maken. De meeste koans zijn zonder toelichting gewoon onleesbaar. Iemand die 'wu' antwoordt op de vraag 'Heeft een hond de boeddhanatuur?' – wat moet je daar nou mee als Hollandse kaaskop?
Sofie: Een koan is een raadsel.
Hans: 'Het hangt in een boom en het tikt' is een raadsel. 'Waarom kwam Bodhidharma naar China' is geheimtaal. Alleen al om te begrijpen wat er staat ben je afhankelijk van de uitleg van een ingewijde. Vergeet je portemonnee niet.
Sofie: In de Wumenguan wordt de uitleg standaard meegeleverd.
Hans: Die uitleg is geschreven in dezelfde geheimtaal als de koans. Zo blijf je aan de gang.
Sofie: Maar is het wel waar dat koans alleen maar over niet-weten gaan? Heb je daar wel gelijk in?
Hans: Natuurlijk heb ik daar geen gelijk in. In niet-weten bestaat geen gelijk of ongelijk. Koans zijn koans. Dat ze over niet-weten gaan is gewoon een van de tienduizend visies op koans. Kijk met dit idee in je achterhoofd eens naar die dingen, laat de buiklach opborrelen en weg ermee.
Sofie: Met die koans?
Hans: Met die koans, met de visie dat koans over niet-weten gaan, met de visie dat koans over een transcendente waarheid of werkelijkheid gaan, met welke visie op koans of op wat dan ook, hupsakee.
Sofie: Weg ermee.
Hans: Een ander woord voor niet-weten.
Sofie: Heb jij alle koans achter je gelaten?
Hans: Heb ik ze voor me gehad?
Sofie: Heb jij eruit gehaald wat erin zat?
Hans: Zat er wat in?
Sofie: Vind jij koanstudie zinvol?
Hans: Heeft een hond de boeddhanatuur?
Sofie: Oei.
Hans: Niet slecht.
Sofie: Wat zou jij zeggen?
Hans: Doei.
(Deel 10 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Taoïsten en zenboeddhisten streven naar eenvoud, spontaniteit en authenticiteit. De verlichte is volledig afgestemd op de actuele situatie en doet zonder nadenken steeds het juiste.
Hans: Wat weet jij daarvan? Ben je verlicht of zo?
Sofie: Ik ben benieuwd wat jij daarvan vindt.
Hans: Van verlichting weet ik niets, daar kan ik niet over oordelen. Maar ik vind het best gek dat tradities die het niet-oordelen als de hoogste deugd zien en alles aan de Tao of het Zelf willen overlaten, de mond vol hebben van juist handelen.
Sofie: Wat is het probleem?
Hans: Om het juiste te doen en het onjuiste te laten zal je toch echt moeten oordelen.
Sofie: Doe jij altijd wat de situatie vraagt?
Hans: Ik doe nooit wat de situatie vraagt.
Sofie: Waarom niet?
Hans: Omdat de situatie mij nooit wat vraagt.
Sofie: Hè?
Hans: Het kan de situatie geen barst schelen wat ik doe of laat. Al ga ik op mijn kop staan en schiet ik iedereen overhoop.
Sofie: Hoezo vraagt de situatie jou nooit wat?
Hans: De situatie vraagt niemand ooit wat. Iedere situatie laat zich op vele manieren duiden, dat wel, en iedere duiding vraagt iets anders van je.
Sofie: Het is de situatie die om een duiding vraagt.
Hans: Het duiden maakt deel uit van de situatie.
Sofie: Maar niet iedere duiding is juist.
Hans: Juist is een duiding.
Sofie: Juist.
Hans: Onderscheid maken tussen jezelf en de situatie is ook een duiding.
Sofie: Je wou toch niet ontkennen dat we gesitueerd zijn?
Hans: Door dat te zeggen schep je een mens enerzijds en een situatie die iets van hem vraagt anderzijds. Bestaan die wel echt of zijn het bedenksels? In het laatste geval is er helemaal geen afstemming nodig.
Sofie: Het klinkt zo eenvoudig.
Hans: Het is zo eenvoudig.
Sofie: Is eenvoud belangrijk voor jou?
Hans: Streven naar eenvoud maakt alles ingewikkeld.
Sofie: Mee ophouden dus.
Hans: Was het maar zo eenvoudig.
Sofie: Vind jij jezelf eenvoudig?
Hans: Het eenvoudigst is het om zo ingewikkeld te zijn als je bent.
(Deel 11 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Als een zenleerling het licht heeft gezien, krijgt hij transmissie van zijn meester. Heb jij transmissie gekregen?
Hans: Nee.
Sofie: Waarom niet.
Hans: Omdat ik nooit een zenmeester heb gehad. Omdat ik nooit een zenleerling ben geweest. Omdat ik nooit het licht heb gezien.
Sofie: Wat heb je dan gezien?
Hans: Het niet-zien.
Sofie: Wat denk jij dat er bij transmissie gebeurt?
Hans: Iemand in een kimono scheert iemand anders in een kimono met veel omhaal kaal.
Sofie: Wat wordt er daarbij doorgegeven?
Hans: Kwastjes. Slabbetjes. Glimlachjes. Knikjes. Buiginkjes. Titels. Rechten. Plichten. Beloften. Geloften. Pseudoniemen. Eufemismen. Een naambordje voor in de stamboom. Oorkondes van wat geen oren horen konden.
Sofie: Ik bedoel symbolisch.
Hans: Symbolischer kan niet.
Sofie: Waar staat het allemaal symbool voor?
Hans: Symboliek.
Sofie: Maar wat wordt er dan doorgegeven?
Hans: Wordt er dan wat doorgegeven?
Sofie: Het heet toch niet voor niks transmissie?
Hans: Een brevet van onvermogen dan maar.
Sofie: Niet de dharma?
Hans: Dat is de dharma.
Sofie: Wat is de dharma?
Hans: Dat je absoluut niet meer weet wat je moet zeggen of denken.
Sofie: Omdat de waarheid voorbij de woorden is?
Hans: Dan had ik dat wel gezegd.
Sofie: Volgens jou is zelfs de dharma een eufemisme voor niet-weten?
Hans: Geweldig hè, zo'n moedersleutel?
Sofie: En natuurlijk is het weer niet waar wat je zegt.
Hans: En ook niet onwaar.
Sofie: En natuurlijk heb je weer geen gelijk.
Hans: En ook geen ongelijk.
Sofie: En ondertussen heb je het toch maar mooi gezegd.
Hans: De nar komt overal mee weg.
Sofie: Voor straf wordt hij nooit serieus genomen.
Hans: Voor de nar is dat de hoogste beloning.
Sofie: En voor jou?
Hans: Ik heb geen beloning meer nodig.
Sofie: Schrale troost.
Hans: Je moest eens weten.
(Deel 12 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Wat is verlichting voor jou?
Hans: Dat lijkt me wel duidelijk.
Sofie: Wat dan?
Hans: Geen idee.
Sofie: Ben jij verlicht?
Hans: Alleen als niet-weten verlichting is. Maar dan zal ik het nooit weten.
Sofie: Hoe kijk jij aan tegen het idee dat iedereen al verlicht is?
Hans: O God, het dogma van Dogen.
Sofie: Nou?
Hans: Als je onder verlichting niet-weten verstaat klopt het wel, tenminste voor mij. Ik wist al niet maar wist dat niet.
Sofie: Je hebt nooit iets geweten.
Hans: Niet echt, dat dacht ik alleen maar. Of denk ik dat ook alleen maar?
Sofie: Wat als je dat ook alleen maar denkt?
Hans: Dan weet ik het helemaal niet meer.
Sofie: Geen ontkomen aan.
Hans: Ik zou niet weten hoe.
Sofie: Is niet-weten onze natuurlijke staat?
Hans: Op een dag zag ik in dat ik sinds mijn conceptie geen donder was opgeschoten, al zat mijn kop inmiddels vol concepten. En dat het voor het dagelijks leven geen donder uitmaakte. In één klap werd mijn hemel helder en sindsdien ga ik heel wat lichter door het leven.
Sofie: Ben je toch wat opgeschoten.
Hans: Alleen al doordat ik niet meer hoef op te schieten.
Sofie: Dat dacht je alleen maar.
Hans: Of denk ik dat ook alleen maar?
Sofie: Ben je voor je gevoel teruggekeerd naar je natuurlijk staat?
Hans: Wat heet. Weten is ook natuurlijk. Willen weten ook. Je kop vol concepten ook. Ik vraag me af of je zonder kop vol concepten en zonder de wil om te weten wel tot radicaal niet-weten kan komen.
Sofie: Maar wat is dan nog je natuurlijke staat?
Hans: Niet weten wat je natuurlijke staat is?
Sofie: Ach natuurlijk.
Hans: En daar niet meer mee zitten natuurlijk. Anders ben je nog niets opgeschoten.
(Deel 13 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Ik heb nog een vraag over verlichting, mag dat?
Hans: Welja, dan hebben we het maar gehad.
Sofie: Volgens sommigen is verlichting iets waar je steeds dichterbij komt naarmate je jezelf vervolmaakt. Volgens anderen is het een kwestie van alles of niets: eerst ben je pertinent niet verlicht en dan ineens, door een woord, een gebaar of een op zichzelf genomen onbeduidende gebeurtenis, pertinent wel. Wat maak jij daarvan?
Hans: Bij de geleidelijke variant denk ik aan een zoeker die steeds minder goed weet wie hij is, wat de wereld is, wat zijn bestemming is, wat liefde is, wat gezondheid, ziekte, leven en dood zijn.
Naarmate er meer zekerheden wegvallen, komt hij dichter bij het verdwijnpunt dat niet-weten heet – dat in de limiet zelfs geen niet weten meer mag heten omdat het spoorloos in zichzelf verdwijnt.
Bij de plotselinge variant denk ik aan het principiële verschil tussen weten, hoe weinig ook, en niet-weten.
Zolang je vaste grond onder je voeten hebt, al is het maar de postmoderne overtuiging dat waarheid relatief is of de sceptische overtuiging dat er niets te weten valt, woon je in het weten, net zoals de reeks 1, 1/2, 1/4,... het getal 0 wel benadert maar nooit bereikt.
Tot radicaal niet-weten kom je pas wanneer je stopt met rekenen en de eindeloze staartdeling afschudt die je al die jaren als een pauw achter je aan hebt gesleept.
Sofie: Kortom...
Hans: Geleidelijk betekent rustig aan je stoelpoten zagen, plotseling is alleen het moment dat je door je stoel zakt.
Sofie: Duidelijk.
Hans: Maar voor mij is het een non-issue. De hele kwestie van geleidelijke versus plotselinge verlichting berust op het idee dat er zoiets is als verlichting, het idee dat er iemand is die verlicht kan worden en het idee dat er een weg is om van de ene toestand naar de andere te gaan.
Zonder die ideeën blijft er niets van over. Waarmee ik niet wil zeggen dat er niet zoiets is als verlichting en niemand die verlicht kan worden en geen weg om van de ene toestand naar de andere te gaan. Dat is een andere plek in hetzelfde moeras.
Sofie: Hoe kom je uit dat moeras?
Hans: Denken dat je in een moeras zit is een andere plek in hetzelfde moeras.
Sofie: Denken is het moeras.
Hans: Denken dat denken het moeras is is een andere plek in hetzelfde moeras.
Sofie: Dan weet ik het ook niet meer.
Hans: Ik dacht dat je het nooit zou zeggen.
(Deel 14 van een dwaalgesprek in 14 delen over niet-weten als sleutel zonder slot voor de poort zonder poort.)
Sofie: Jij vertaalt het hele spirituele jargon in niet-weten. Zou je kunnen zeggen dat niet-weten de lingua franca, de universele taal, het Esperanto van spiritualiteit is?
Hans: Je kan zeggen wat je wil, we leven in een vrij land. Als je maar niet denkt dat je het zegt omdat het waar is of dat het waar wordt doordat je het zegt.
Sofie: Toch krijg ik de indruk dat niet-weten voor jou de kern van alle spiritualiteit vormt.
Hans: De kern!
Sofie: Hoe zou jij het noemen?
Hans: Het gat?
Sofie: Ik doel op de Eeuwige Wijsheid.
Hans: Niet-weten is wel eeuwig maar geen wijsheid. Wel universeel maar geen taal. Geen Esperanto en geen Desperanto. Gij die hier binnentreedt, laat alle hoop en wanhoop varen.
Sofie: Volgens de traditie van de Eeuwige Wijsheid zijn er bepaalde oerwaarden en oerwaarheden waar alle tradities het over eens zijn.
Hans: Te weten?
Sofie: Nou...
Hans: Maak het maar eens concreet. Wat is het kleinste gemene veelvoud van alle tradities? Waar zijn ze het allemaal over eens?
Sofie: Volgens het universalisme...
Hans: Als je alles schrapt waarover mensen van mening verschillen hou je niets over. Dat niets noem ik de lege leer. Het is de blinde vlek van iedere gek die er zijn ogen voor sluit.
Sofie: Geen eeuwige wijsheid dus.
Hans: Leg maar eens wat boeken naast elkaar. Bezoek wat kerken, synagogen, moskeeën, zendo's, sangha's, satsangs. Of loop gewoon het bos in, wat hoor je daar?
Sofie: Nou?
Hans: Alle dieren door elkaar.
Sofie: Ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is.
Hans: Behalve de papegaai natuurlijk.
Sofie: Behalve de papegaai natuurlijk.
Niet-weten, je kan er boeken over volschrijven en nachten over doorpraten.
Je kan ook gewoon een definitie geven.
Of twee, voor het geval de eerste niet overkomt.
Of drie, voor het geval de tweede niet overkomt.
Of 365, zodat je het iedere dag opnieuw kan proberen.
Of 366, voor het geval het een schrikkeljaar is.
Of 397, voor mensen met een dertiende maand.
Is dat niet overdreven?
Nee hoor, met niet-weten moet je meteen in het diepe springen.
Als je eerst leert zwemmen verzuip je nooit.
Eigenlijk is er maar één definitie van niet-weten: geen definitie van niet-weten.
1. Niet-weten is steeds opnieuw beginnen.
2. Niet-weten is overal over beginnen.
3. Niet-weten is onbegonnen werk.
4. Niet-weten is steeds opnieuw eindigen.
5. Niet-weten is overal over ophouden.
6. Niet-weten is alles uitwissen.
7. Niet-weten is verwijlen in het ongewisse.
8. Niet-weten is alles afbreken.
9. Niet-weten is alles verliezen.
10. Niet-weten is alles weerspreken.
11. Niet-weten is alles relativeren.
12. Niet-weten is ook het relativeren relativeren.
13. Niet-weten is ruimte, ook voor bekrompenheid.
14. Niet-weten is geen aandachtspunt.
15. Niet-weten is geen agendapunt.
16. Niet-weten is geen aanknopingspunt.
17. Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent iets te weten en niet langer meent niets te weten.
18. Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent iets te doen en niet langer meent niets te doen.
19. Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent iemand te zijn en niet langer meent niemand te zijn.
20. Niet-weten is het punt waarop je niet langer meent op een of ander punt te zijn.
21. Niet-weten is een omslagpunt.
22. Niet-weten is een contrapunt.
23. Niet-weten is een nulpunt.
24. Niet-weten is een mispunt.
25. Niet-weten is een breekpunt.
26. Niet-weten is een vluchtpunt.
27. Niet-weten is een verdwijnpunt.
28. Niet-weten is een vraagteken.
29. Niet-weten is weten tussen aanhalingstekens.
30. Niet-weten is leven tussen aanhalingstekens.
31. Niet-weten is geen visie en een visie op niet-weten is geen niet-weten.
1. Niet-weten is overal thuis zijn.
2. Niet-weten is nergens thuis zijn.
3. Niet-weten is vervreemding.
4. Niet-weten is thuiskomen in den vreemde.
5. Niet-weten is vreemdgaan in het bekende.
6. Niet-weten is vreemd eigen.
7. Niet-weten is sterven aan het bekende.
8. Niet-weten is sterven aan het onbekende.
9. Niet-weten is levend sterven.
10. Niet-weten is stervend leven.
11. Niet-weten is voor de bijl gaan.
12. Niet-weten is opleven.
13. Niet-weten is leven in de paradox.
14. Niet-weten is leven in onduidelijkheid, dubbelzinnigheid en tegenspraak.
15. Niet-weten is geen trancetoestand.
16. Niet-weten is geen verruimd bewustzijn.
17. Niet-weten is geen vernauwd bewustzijn.
18. Niet-weten is geen mystieke eenheidservaring of een ander soort piekervaring.
19. Niet-weten is geen ervaring en ervaringen van niet-weten zijn geen niet-weten.
20. Niet-weten is geen verheerlijking van het gevoel boven het verstand.
21. Niet-weten is vrede sluiten met je onvrede.
22. Niet-weten is rustig blijven onder je onrust.
23. Niet-weten is mediteren zonder mediteren.
24. Niet-weten is nooit mediteren en nooit niet mediteren.
25. Niet-weten is geen praktijk en oefeningen in niet-weten zijn geen niet-weten.
26. Niet-weten is geen identiteit.
27. Niet-weten is geen anonimiteit.
28. Niet-weten is het einde van iedere vereenzelviging, ook met niet-vereenzelvigen.
En voor het geval je dit in een schrikkeljaar leest:
29. Niet-weten is het einde van je zonden en je deugden.
1. Niet-weten is de laatste illusie.
2. Niet-weten is een desillusie.
3. Niet-weten is de desillusie doorzien.
4. Niet-weten is een total loss.
5. Niet-weten is de volgende droom.
6. Niet-weten is de waan van de nacht.
7. Niet-weten is ontwaken uit de droom van ontwaken.
8. Niet-weten is geen droom.
9. Niet-weten is geen-droom.
10. Niet-weten is ontwaken uit je weten.
11. Niet-weten is ontwaken uit je zekerheden in een onzeker heden.
12. Niet-weten is geen ontwaakt denken maar een denken dat keer op keer uit zichzelf ontwaakt.
13. Niet-weten is geen bevrijd denken maar een denken dat zich keer op keer van zichzelf bevrijdt.
14. Niet-weten is geen onthecht denken maar een denken dat zich keer op keer van zichzelf losmaakt.
15. Niet-weten is geen uitgedoofd denken maar een denken dat zijn eigen brandjes blust.
16. Niet-weten is geen verlicht denken maar zuchten van verlichting zodra je je vorige gedachte doorziet. Zucht.
17. Niet-weten is eindeloos ontwaken.
18. Niet-weten is ontwaken in verbijstering.
19. Niet-weten is geen realisatie maar derealisatie.
20. Niet-weten is geen truc.
21. Niet-weten is geen pose.
22. Niet-weten is alles ont-kennen.
23. Niet-weten is alles ontkennen, dit ook.
24. Niet-weten is begrijpen zonder begrippen.
25. Niet-weten is aan de grond zitten.
26. Niet-weten is een afgrond.
27. Niet-weten is de ongrond waarin de boom der kennis wortelt.
28. Niet-weten is geen denkfobie.
29. Niet-weten is geen vlucht in onwetendheid.
30. Niet-weten is een vlucht uit het vluchten.
31. Niet-weten is geen kroning maar het einde van de koning.
1. Niet-weten is geen grap.
2. Niet-weten is iets om eindeloos grappen over te maken.
3. Niet-weten is een giller.
4. Niet-weten is een voetzoeker.
5. Niet-weten is worstelen en ondergaan.
6. Niet-weten is voor schut gaan.
7. Niet-weten is een ontmaskering.
8. Niet-weten is een mand om doorheen te vallen.
9. Niet-weten is echt zijn als je echt bent, nep zijn als je nep bent.
10. Niet-weten is je kleinheid realiseren.
11. Niet-weten is in je hemd staan.
12. Niet-weten is met je billen bloot gaan.
13. Niet-weten is naaktlopen.
14. Niet-weten is geen verkleedpartij.
15. Niet-weten is een dans zonder stijl.
16. Niet-weten is je natuurlijke staat.
17. Niet-weten is moeiteloos.
18. Niet-weten is je neus achterna lopen.
19. Niet-weten is nergens voor instaan, ook hiervoor niet.
20. Niet-weten is nergens van uitgaan, ook hiervan niet.
21. Niet-weten is een kind.
22. Niet-weten is maar wat doen.
23. Niet-weten is zelfs niet doen aan niet-doen.
24. Niet-weten is geen doen.
25. Niet-weten is geen laten.
26. Niet-weten is geen kunst.
27. Niet-weten is geen kunstje.
28. Niet-weten is knabbelen, niet bijten.
29. Niet-weten is waar iedereen mee flirt maar niemand mee trouwt.
30. Niet-weten is geen antwoord maar het einde van je vragen.
1. Niet-weten is uit je woorden komen.
2. Niet-weten is een werkwoord.
3. Niet-weten is een hoofd zonder woorden, bij wijze van spreken.
4. Niet-weten is geen antwoord.
5. Niet-weten is geen vraag.
6. Niet-weten is geen waarheid.
7. Niet-weten is geen leugen.
8. Niet-weten is een vraag op ieder antwoord.
9. Niet-weten is een antwoord zonder antwoord.
10. Niet-weten is het kwijtraken van vragen die je niet loslaten, van antwoorden waarin je vastzit en van woorden die je betoveren.
11. Niet-weten is geen woord en woorden over niet-weten zijn geen niet-weten.
12. Niet-weten is een oorverdovende stilte.
13. Niet-weten is het einde van de hoofdletters.
14. Niet-weten is het einde van de kleine lettertjes.
15. Niet-weten is geen dode letter maar een levende geest.
16. Niet-weten is niemand naar de mond praten, jezelf ook niet.
17. Niet-weten is geen dooddoener om anderen of jezelf de mond te snoeren.
18. Niet-weten is een dwaalgesprek met jezelf.
19. Niet-weten is een wijze van spreken.
20. Niet-weten is een wijze van zwijgen.
21. Niet-weten is een wijze van lachen.
22. Niet-weten is geen wijze.
23. Niet-weten is geen dwaasheid en geen wijsheid.
24. Niet-weten is het onvermogen dwaasheid te onderscheiden van wijsheid.
25. Niet-weten is een vrijplaats tussen dwaasheid en wijsheid.
26. Niet-weten is dwaasheid voorbij alle dwaasheid.
27. Niet-weten is de Boeddha doden, en de boeddhadoder.
28. Niet-weten is de dharma van geen-dharma.
29. Niet-weten is een kwestie van geen kwestie.
30. Niet-weten is geen kwestie maar het einde van alle kwesties.
31. Niet-weten is geen leer maar het einde van je geleerdheid.
1. Niet-weten is geen geloof.
2. Niet-weten is geen ongeloof.
3. Niet-weten is een geloof zonder geloof.
4. Niet-weten is het einde van je geloof en het einde van je ongeloof.
5. Niet-weten is niets geloven, dit ook niet.
6. Niet-weten is niemand geloven, jezelf ook niet.
7. Niet-weten is paranoia.
8. Niet-weten is alles betwijfelen, zelfs de twijfel.
9. Niet-weten is steeds een slag om de arm houden, ook hierover.
10. Niet-weten is nergens je hand voor in het vuur steken, ook hiervoor niet.
11. Niet-weten is no-claim en geen verzekering.
12. Niet-weten is all-risk.
13. Niet-weten is absolute zekerheid over absoluut niets.
14. Niet-weten is nergens op rekenen.
15. Niet-weten is overal rekening mee houden.
16. Niet-weten is alles afleren.
17. Niet-weten is ook het afleren afleren.
18. Niet-weten is geen leer en leerstukken over niet-weten zijn geen niet-weten.
19. Niet-weten is geen inzicht maar geen-inzicht.
20. Niet-weten is 'weten'.
21. Niet-weten is geen niet-weten als er niet-weten op staat.
22. Niet-weten is nu iets niet weten.
23. Niet-weten is altijd nu.
24. Niet-weten is tijdloos.
25. Niet-weten is weten van het bord voor je kop.
26. Niet-weten is niet weten uit te sluiten.
27. Niet-weten is geen verschil maken.
28. Niet-weten is geen onderscheid weten te maken.
29. Niet-weten is een non-leer die geen enkel onderscheid erkent of ontkent.
30. Niet-weten is geen buit maar het einde van de jacht.
1. Niet-weten is gewoon niet weten.
2. Niet-weten is tien pond scheten.
3. Niet-weten is gebakken lucht.
4. Niet-weten is een opluchting waar geen eind aan komt.
5. Niet-weten is overal schijt aan hebben.
6. Niet-weten is een lege darm.
7. Niet-weten is een leeg kanon.
8. Niet-weten is een lege leer.
9. Niet-weten is een lege boodschap.
10. Niet-weten is een lege schat.
11. Niet-weten is met lege handen staan.
12. Niet-weten is met je mond vol tanden staan.
13. Niet-weten is geen gebondenheid.
14. Niet-weten is geen vrijheid.
15. Niet-weten is geen keuzeloos gewaarzijn.
16. Niet-weten is nergens over oordelen.
17. Niet-weten is niet oordelen over het oordelen.
18. Niet-weten is geen liefde.
19. Niet-weten is geen vasthouden.
20. Niet-weten is geen loslaten.
21. Niet-weten is geen overgave.
22. Niet-weten is onthechten, ook van onthechting.
23. Niet-weten is nergens houvast in vinden, ook hierin niet.
24. Niet-weten is alles loslaten, ook het loslaten.
25. Niet-weten is verlossing van de verlossers.
26. Niet-weten is ontsnappen aan de snappers.
27. Niet-weten is meegaan met de tegenstroom.
28. Niet-weten is afwijzen wat je afwijst.
29. Niet-weten is alles afwijzen, ook het afwijzen.
30. Niet-weten is alles aanvaarden, ook het afwijzen.
31. Niet-weten is geen maat maar het einde van het meten.
1. Niet-weten is het einde van je heilige huisjes.
2. Niet-weten is je eigen hokjes afbreken.
3. Niet-weten is alles in het midden laten, ook of je alles in het midden moet laten.
4. Niet-weten is grenzen verkennen.
5. Niet-weten is tot het gaatje gaan.
6. Niet-weten is door het gaatje gaan.
7. Niet-weten is mateloos.
8. Niet-weten is een vloek.
9. Niet-weten is een gezegende vloek.
10. Niet-weten is een vervloekte zegen.
11. Niet-weten is een zegen.
12. Niet-weten is een genezende ziekte.
13. Niet-weten is een heiland die niet baat.
14. Niet-weten is een gesel die niet schaadt.
15. Niet-weten is het einde van het geloof in het einde van het lijden.
16. Niet-weten is niets meer te verliezen of te winnen hebben.
17. Niet-weten is een vlammenwerper.
18. Niet-weten is een burn-out.
19. Niet-weten is geen welles en geen nietes.
20. Niet-weten is geen standpunt.
21. Niet-weten is geen plek maar in beweging blijven.
22. Niet-weten is geen eeuwige rust maar eeuwige beweging.
23. Niet-weten is geen illusie.
24. Niet-weten is geen werkelijkheid.
25. Niet-weten is geen hel.
26. Niet-weten is geen hemel.
27. Niet-weten is een sleutel zonder slot.
28. Niet-weten is een wormgat naar deze zijde.
29. Niet-weten is geen heilsweg naar de Geest maar een ijlweg uit de geest.
30. Niet-weten is geen weg en wegen naar niet-weten zijn geen niet-weten.
31. Niet-weten is geen weg maar het einde van het wegen.
1. Niet-weten is je gedachten niet geloven, deze ook niet.
2. Niet-weten is korte metten maken met de mind.
3. Niet-weten is korte metten maken met het idee dat je korte metten kan maken met de mind.
4. Niet-weten is een gedachtegum.
5. Niet-weten is een DenkBeeldenstorm.
6. Niet-weten is denken zonder denken.
7. Niet-weten is een onvermogen.
8. Niet-weten is het onvermogen om je eigen denkbeelden serieus te nemen.
9. Niet-weten is het vermogen om de diepten van je verstandelijke onvermogen te peilen.
10. Niet-weten is de mislukking van het denken.
11. Niet-weten is de triomf van het denken over zichzelf.
12. Niet-weten is het einde van het weten, zou je denken, maar dat is opnieuw een gedachte.
13. Niet-weten is het einde van het denken dat niet-weten het einde is van het weten.
14. Niet-weten is niet het einde van je gedachten maar het einde van het heilige geloof in je gedachten, inclusief deze.
15. Niet-weten is niet het einde van je gedachten maar het einde van het geloof in de gedachte van het einde van je gedachten.
16. Niet-weten is alles ontkrachten, dit ook.
17. Niet-weten is je verstand op tilt.
18. Niet-weten is een denken dat nooit victorie kraait.
19. Niet-weten is geen obscurantisme.
20. Niet-weten is geen fatalisme.
21. Niet-weten is geen cynisme.
22. Niet-weten is geen negativisme.
23. Niet-weten is geen pessimisme.
24. Niet-weten is geen optimisme.
25. Niet-weten is geen realisme.
26. Niet-weten is geen idealisme.
27. Niet-weten is wat alles in zijn waarde laat.
28. Niet-weten is wat nergens de waarde van kent.
29. Niet-weten is niet weten waar niet-weten goed voor is.
30. Niet-weten is geen wijsbegeerte maar het einde van de filosofie.
1. Niet-weten is alles vergeten.
2. Niet-weten is zelfs het vergeten van niet-weten vergeten.
3. Niet-weten is geen dementie.
4. Niet-weten is geen zwakzinnigheid.
5. Niet-weten is geen onwetendheid.
6. Niet-weten is geen irrationalisme.
7. Niet-weten is het herroepen van iedere gedachte, deze ook.
8. Niet-weten is een knuppel om je gedachten weg te slaan.
9. Niet-weten is denken zonder DenkBeelden.
10. Niet-weten is geen oog maar het einde van je staar.
11. Niet-weten is door je gedachten heen kijken.
12. Niet-weten is kijken zonder denken.
13. Niet-weten is steeds door een ander raam kijken.
14. Niet-weten is zien dat je denkt dat je de wereld ziet.
15. Niet-weten is alle kanten zien.
16. Niet-weten is het hele plaatje zien.
17. Niet-weten is het hele plaatje doorzien.
18. Niet-weten is het denken doorzien.
19. Niet-weten is het doorzien van het denken doorzien.
20. Niet-weten is het uiteindelijke doorzien.
21. Niet-weten is het doorzien van het uiteindelijke doorzien.
22. Niet-weten is de illusie doorzien.
23. Niet-weten is het doorzien van de illusie doorzien.
24. Niet-weten is een manier van kijken zonder manier.
25. Niet-weten is een koning zonder kijk.
26. Niet-weten is overal de keerzijden van zien, ook van de keerzijden.
27. Niet-weten is terugschrijdend inzicht.
28. Niet-weten is vrij zijn van inzicht.
29. Niet-weten is geen bevrijdend inzicht maar vrij uitzicht.
30. Niet-weten is vrij zijn van niet-weten.
31. Niet-weten is geen piek maar het einde van je klim.
1. Niet-weten is aanzien.
2. Niet-weten is herzien.
3. Niet-weten is afzien.
4. Niet-weten is leven op de tast.
5. Niet-weten is wat je ontglipt.
6. Niet-weten is geen machtsgreep.
7. Niet-weten is geen alomvattende verklaring.
8. Niet-weten is vrijstelling van verklaringsdienst.
9. Niet-weten is amnestie van duidingsdrang.
10. Niet-weten is verhaal halen bij je verhalen.
11. Niet-weten is einde verhaal.
12. Niet-weten is algemeenheden mijden, deze ook.
13. Niet-weten is mystiek zonder Mysterie.
14. Niet-weten is aikido voor de geest.
15. Niet-weten is de afvoer van de geest.
16. Niet-weten is een audit van de geest door de geest.
17. Niet-weten is gratis en onbetaalbaar.
18. Niet-weten is geen principe.
19. Niet-weten is geen bewaarschool.
20. Niet-weten is geen traditie.
21. Niet-weten is geen orde.
22. Niet-weten is een fuik waar je niet in zit.
23. Niet-weten is je laatste fuik.
24. Niet-weten is de ruimste fuik.
25. Niet-weten is een vrije val.
26. Niet-weten is vallen zonder opstaan.
27. Niet-weten is een val zonder strik.
28. Niet-weten is uit de boot vallen.
29. Niet-weten is iets waar je niet in zit en niet uit komt.
30. Niet-weten is geen dal maar het einde van je val.
1. Niet-weten is in je kaart laten kijken.
2. Niet-weten is je kaarten op tafel leggen.
3. Niet-weten is van de kaart zijn.
4. Niet-weten is schoppen.
5. Niet-weten is een joker.
6. Niet-weten is een rode kaart.
7. Niet-weten is een vrijkaart.
8. Niet-weten is een passe-partout.
9. Niet-weten is enkel spel zonder dubbelspel.
10. Niet-weten is spelen zonder regels.
11. Niet-weten is spelen met de regels.
12. Niet-weten is spelen met grenzen.
13. Niet-weten is een spel zonder grenzen.
14. Niet-weten is voorgoed buiten spel staan.
15. Niet-weten is een doorlopend gebed.
16. Niet-weten is een gebed zonder end.
17. Niet-weten is werk in uitvoering.
18. Niet-weten is gekkenwerk.
19. Niet-weten is een retraite waar geen eind aan komt.
20. Niet-weten is geen denk- of spreekverbod.
21. Niet-weten is niet het einde van het weten en niet het einde van het denken.
22. Niet-weten is niet iets om niet na te streven.
23. Niet-weten is niet iets wat je ontdekt, het is niet-ontdekken.
24. Niet-weten is niet iets wat je bereikt, het is niet-bereiken.
25. Niet-weten is alle gedachten ontmaskeren, ook die over niet-weten, ook deze.
26. Niet-weten is geen kenleer maar het einde van de epistemologie.
27. Niet-weten is geen zijnsleer maar het einde van de ontologie.
28. Niet-weten is het einde van alle stokpaardjes, inclusief niet-weten.
29. Niet-weten is het einde van ieder zoeken, ook naar niet-zoeken.
30. Niet-weten is het einde van niet-weten.
31. Niet-weten is een zalig uiteinde.
Hieronder de laatste van 366 + 31 = 397 definities van niet-weten. Als je het nou nog (niet) weet dan weet ik het ook niet meer.
1. Niet-weten is het einde van je twijfels en het einde van je zekerheden.
2. Niet-weten is het einde van de antwoorden en het einde van de vragen.
3. Niet-weten is het einde van je woorden en het einde van je stilte.
4. Niet-weten is het einde van je gebondenheid en het einde van je vrijheid.
5. Niet-weten is het einde van gehechtheid en het einde van onthechting.
6. Niet-weten is het einde van het vasthouden en het einde van het loslaten.
7. Niet-weten is het einde van het worden en het einde van het ontworden.
8. Niet-weten is het einde van het object en het einde van het subject.
9. Niet-weten is het einde van het ego en het einde van het zelf.
10. Niet-weten is het einde van het relatieve en het einde van absolute.
11. Niet-weten is het einde van je karma en het einde van de dharma.
12. Niet-weten is het einde van samsara en het einde van nirwana.
13. Niet-weten is het einde van de vorm en het einde van de leegte.
14. Niet-weten is het einde van de illusie en het einde van de werkelijkheid.
15. Niet-weten is het einde van de dualiteit en het einde van de non-dualiteit.
16. Niet-weten is het einde van het onderscheid en het einde van de eenheid.
17. Niet-weten is het einde van de complexiteit en het einde van de eenvoud.
18. Niet-weten is het einde van de hoogmoed en het einde van de deemoed.
19. Niet-weten is het einde van de wanhoop en het einde van de hoop.
20. Niet-weten is het einde van de tijd en het einde van het nu.
21. Niet-weten is het einde van de leugen en het einde van de waarheid.
22. Niet-weten is het einde van het doen en het einde van het laten.
23. Niet-weten is het einde van het nemen en het einde van het geven.
24. Niet-weten is het einde van de dwaasheid en het einde van de wijsheid.
25. Niet-weten is het einde van het kwade en het einde van het goede.
26. Niet-weten is het einde van de duisternis en het einde van het licht.
27. Niet-weten is het einde van de leerling en het einde van de meester.
28. Niet-weten is het einde van het hoofd en het einde van het hart.
29. Niet-weten is het einde van het spreken en het einde van het zwijgen.
30. Niet-weten is het einde van je verzet en het einde van je overgave.
31. Niet-weten is helemaal het einde.
^ Niet-weten is helemaal het einde!
Een meesterlijke verslaving.
'Wat is weten?'
'Dronkenschap.'
'Wat is niet weten?'
'Nuchterheid.'
'Ben je dan nooit meer dronken?'
'Dan ben je stomdronken.'
'Ben je dan nooit meer nuchter?'
'Dan ben je broodnuchter.'
'Ja, ben je nou dronken of nuchter?'
'Dan ben je dronken van nuchterheid.'
^ De wolk van weten
^ De wolk van niet-weten
Een keizer zonder kleren trekt het boetekleed aan.
Dit Witboek Niet-Weten staat tjokvol beweringen, begrippen en aannames. Daarmee brengt het een weten tot uitdrukking, een weten van niet-weten.
Dat wou ik niet maar zo werkt onze taal nou eenmaal; je kan er heel goed iets mee zeggen maar heel slecht niets.
Tijdens het onvermijdelijke beweren heb ik het niet-weten willen demonstreren door voortdurend mijn beweringen te herroepen, mijn begrippen te ondergraven en mijn aannames te benoemen.
Daarvoor moest ik weer nieuwe beweringen doen, nieuwe begrippen gebruiken en nieuwe aannames doen die op hun beurt ontkend, ontmanteld en ontmaskerd moesten worden enzovoort – een hopeloze zaak.
Heb je erdoorheen kunnen kijken?
Ik ben me ervan bewust dat ik als schrijver over niet-weten vaak in herhaling treed.
Niet om jou of mezelf ergens van te overtuigen – ik zou tenminste niet weten waarvan, jij?
Eerder omdat ik maar niet kan geloven dat ik mijn gedachten niet meer kan geloven, deze ook niet.
Als een keizer die er maar niet aan kan wennen dat hij geen kleren aan heeft en nooit aan heeft gehad.
Dat hij al die tijd in zijn blote piemel heeft lopen paraderen.
Dat hij nooit keizer is geweest behalve in zijn eigen geest.
Dat hij zichzelf niet eerder heeft doorzien.
Dat hij zichzelf misschien nog vaker gaat doorzien.
Geen keizer ben ik, maar een nar zonder hof.
Wat een sof.
En wat een bof:
Geen rijk om te regeren!
Geen protocol om te volgen!
Geen volk om te behagen!
Geen vijanden om te intimideren!
Geen idealen om na te jagen!
Geen plannen om te realiseren!
Geen schijn om op te houden!
Zalig zijn de armen van stof.
'Als je niets te zeggen hebt, waarom zwijg je dan niet, Hans?'
'Omdat mensen het zelf moeten kunnen vaststellen.'
'Waarover je niet spreken kan, daarover moet je zwijgen, Hans.'
'Wittgenstein?'
'Tractatus Logico-Philosophicus.'
'Wat vind je van die uitspraak?'
'Goed advies. Jij?'
'Het is een tautologie.'
'Hoezo?'
'Je kan nou eenmaal niet anders dan zwijgen waarover je niet spreken kan.'
'Verdraaid.'
'En je kan nou eenmaal niet anders dan spreken waarover je niet zwijgen kan.'
'Logisch.'
'Tautologisch.'
'En als je het niet als tautologie opvat?'
'Dan heb je een probleem.'
'Hoezo?'
'Hoort de uitspraak zelf niet tot de zaken waarover je moet zwijgen?'
'Naar positivistische maatstaven waarschijnlijk wel.'
'Wittgenstein heeft nooit zijn mond weten te houden.'
'Dat kun je wel stellen.'
'Ik trouwens ook niet.'
'Ik ben er toch nog niet helemaal uit, Hans.'
'Waaruit?'
'Vind jij dat je moet zwijgen als je niets te zeggen hebt?'
'Je neemt aan dat je daar iets over te zeggen hebt.'
'Wou jij beweren van niet?'
'Mij niet gezien.'
'Waarom niet?'
'Daarom niet.'
'Daarom is geen reden.'
'Waarover je niet spreken kan, daarover moet je zwijgen.'
'Wat is niet-weten?'
'Wat ik niet zeg.'
'Waarom zeg je het niet?'
'Zeggen is weten.'
'Wat als je niets zegt?'
'Dat zeg ik niet.'
'Want dat is niet-weten?'
'Dat zeg jij.'
'Wat zeg jij?'
'Wat is niet-weten?'
In Agnosië is alles anders. Leerlingen weten er het meest, van leraren kun je er hoogstens iets afleren en schrijvers hebben er niets te zeggen.
Mijn eerste aanbeveling voor de schrijver van NietWeten.nl (je vindt hem voorin dit boek) liet lang op zich wachten, maar loog er niet om: 'Wat weet jij eigenlijk van niet-weten, Hans?' 'Minder dan wie ook.' 'Dat lijkt me geen aanbeveling.' 'Integendeel.'
Ik hield meteen van dit dialoogje, kende het zonder het uit mijn hoofd te leren uit mijn hoofd en wist dat ik het nog vaak zou hergebruiken.
Natuurlijk heeft dit vierregelige dwaalgesprek zo zijn tekortkomingen. Je kunt er door dat 'minder dan wie ook' bijvoorbeeld dikdoenerij in zien. Alsof niet-weten een wedstrijdje is wie het minste weet en de ik-figuur even wil laten weten dat hij de beste is.
Je kunt er ook een pleidooi voor obscurantisme in lezen. Alsof je maar beter zo min mogelijk kunt weten en het hoogste hebt bereikt wanneer je niets meer weet. Dan is niet-weten het zoveelste ideaal om na te streven in plaats van een simpel gegeven om mee te leren leven.
Waarom moet een weetniet zichzelf zo nodig aanbevelen? Omdat mensen overdreven veel waarde hechten aan hun capaciteiten. Niet-weten is ontdekken dat je kennis en vaardigheden, je opleiding en ervaring niets voorstellen vergeleken met alles wat je niet weet en niet kan.
Man en paard: al leer je door tot je vloeiend zeven dode talen door elkaar spreekt, al mediteer je tot je meer licht geeft dan een quasar, al schrijf je proefschriften tot je de integrale intelligentsia voor en na Descartes voor eeuwig hebt bedolven onder een dikke-woordendrek – je weet nog steeds geen zak en schijt nog altijd kak.
Inderdaad heeft die ene kleine aanbeveling zich in de loop der jaren als een virus verspreid over de site en door de Agnosereeks. Je vindt haar in acht van de twaalf boeken, in sommige boeken bij herhaling, sorry hoor, anders krijg ik ze nooit vol.
Om sommige aanbevelingen moet ik nog steeds lachen als ik ze teruglees. Bijna bovenaan de pagina over mijn persoontje staat een aanbeveling voor de autobiograaf: 'Wat weet jij eigenlijk van jezelf, Hans?' 'Minder dan wie ook.' 'Dat lijkt me geen aanbeveling.' 'Integendeel.'
Iemand die minder van zichzelf zegt te weten dan wie ook, dat vind ik hilarisch, al is het maar omdat hij daarmee te kennen geeft zichzelf op zijn eigen dwijze manier heel goed te kennen. En schrijnend, voor zover kennen miskennen is.
Aan de dialoogjes is al die tijd nauwelijks iets veranderd, wel zijn de titels langer en eenvormiger geworden. De meeste heten nu 'Wat je minstens moet weten van puntje-puntje-puntje', bijvoorbeeld: Wat je minstens moet weten van verlichting (in het Witboek Verlichting).
Alleen mijn litanie van tweeëntwintig aanbevelingen voor de auteur op de pagina over mezelf heeft een afwijkende titel: Een missionaris zonder missie, en voor de subkopjes gebruik ik de formule: 'Van puntje-puntje-puntje wil ik zwijgen', bijvoorbeeld 'Van de liefde wil ik zwijgen'.
Dat laatste heb ik afgekeken van Meister Eckhart. Die zei: 'Van God wil ik zwijgen' omdat hij maar niet over Hem kon ophouden.
Nee, dan God, die zegt gewoon niks, geen snik, ook niet over Meister Eckhart, tenminste niet tegen mij.
Een agnost zegt ook gewoon niks, zelfs niet over niet-weten, maar wel met zoveel woorden – en af en toe een snik.
Toen dit boek af was, heb ik het als serie gepubliceerd in het Boeddhistisch Dagblad en als paperback uitgegeven bij Brave New Books. Mijn eigen exemplaar heb ik verscheurd onder het motto: Hans neemt een snipperdag. Dat kostte me zowat een week, het is een dik boek.
Heerlijk hoor, boeken verscheuren, leuker dan lezen, lekker fysiek en je krijgt er sterke handen van, ik kan het iedereen aanraden. Ik wou dat ik het met mijn vorige boeken ook had gedaan, maar die zijn integraal de prullenbak in gegaan, dat kan ik ook iedereen aanraden.
De foto is genomen in het vroege voorjaar, het was bewolkt en frisjes. Niet ideaal voor een opnamesessie in je blote kont op de koude grond, dus ik was blij dat we zoveel snippers hadden. Jij waarschijnlijk ook.
^ Hans neemt een snipperdag.
Nico Tydeman, Peter Ralston, Nicolaas van Cusa, Richard Shrobe, Seung Sahn, Byron Katie, Paul van der Velde & Ignace de Haes, Estelle Frankl en ik, zei de gek.
Er zijn niet veel werken over spiritueel niet-weten. Ik ken er maar elf, de handleidingen voor en door managers niet meegeteld.* Dat is vast geen toeval, 11 is het zottengetal.
* De kracht van niet-weten (Louis Steeman), De kunst van het niet-weten (Willem Geene), Navigeren in de mist – Leiderschap bij niet-weten (Petra Kuipers), Weten wat je niet weet (Adam Grant).
Daarnaast zijn er honderden, duizenden boeken waarin het woord niet-weten weleens valt, en nog veel meer boeken over het scepticisme, het postmodernisme en dergelijke. Citaten uit beide bronnen vind je in het Citatenboek Niet-Weten.
Hieronder een alfabetisch overzicht van de mij bekende titels met een korte subjectieve impressie.
Serie van 13 boeken over niet-weten van Hans van Dam.
Essentialistisch boek van Peter Ralston over niet-weten, vechtsport, de geest, het bewustzijn en de ware aard van het zelf, in de traditie van de Amerikaanse zelfhulp- en zelfverbeteringsliteratuur en het spiritueel materialisme.
De auteur begint zijn boek met de stelling dat mensen als Albert Einstein, Isaac Newton, Galileo, Gautama Boeddha en Aristoteles hun genialiteit, creativiteit en wijsheid te danken hebben aan hun vermogen het bekende achter zich te laten, het niet-weten in te gaan, en vanuit deze verlichte staat van totale openheid wonderbaarlijke inzichten op te doen. Grote claims van een man die zichzelf hinderlijk hoog heeft zitten en al schrijvende voortdurend lijkt te vergeten dat hij verondersteld wordt niet te weten.
Heeft het niet-weten mij geniaal en creatief gemaakt? Nee en nee. Heeft het mij wijsheid, openheid en verlichting gebracht? Nee, nee, nee. Wel heeft het geleid tot het onder ogen zien van mijn eigen beperkingen en het doorzien van dit soort begrippen.
Ralston suggereert dat je van niet-weten een echt, eerlijk en effectief mens wordt – net als hijzelf, moeten wij aannemen. Geldt dat ook voor mij? Nee, nee, nee. Wel heeft het geleid tot het onder ogen zien van mijn eigen onechtheid, oneerlijkheid en ineffectiviteit en van mijn onvermogen om daar iets aan te doen, en tot het doorzien van dit soort ideeën en idealen.
Als je al iets wordt van niet-weten, is het gewóón, klein, kwetsbaar. Zo gewoon, klein en kwetsbaar als je altijd al was maar nooit wilde weten. Niet-weten is spiritueel immaterialisme, immateriële spiritualiteit. Geen plek waar je iets komt halen maar een plek waar je alles achterlaat – ook je spiritualiteit.
Je begrijpt, wil je een creatief genie worden, een wijze, een zelfgerealiseerde, een vechtsportkampioen, een modelmens, dan moet je niet bij mij wezen.
The Book of Not-Knowing is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
Citaten uit dit boek vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op ralston).
Moeilijk boek van zenleraar Nico Tydeman, waarin hij een kerstboom van mystieke en wijsgerige kennis optuigt en versiert met rode draadjes niet-weten.
Aan de orde komen onder meer de katholieke mysticus Johannes van het Kruis en diens metafoor van de beklimming van de berg Karmel, het cerebrale postbellumwerk van Emmanuel Levinas over het menselijk gelaat, en het anti-intellectuele chanboeddhisme uit het eerste millennium. Tussendoor, als om het goed te maken, stilistische pareltjes van schoonschrijver Tydeman. Uit de proloog:
"Terwijl ik alles zoveel mogelijk regel is er een ontregeling gaande. In die ontregeling echter ben ik mateloos geïnteresseerd. Dit is slechts vaag voor het oog dat zich uitsluitend richt op zekerheid van kennis, het berekenbare, het meetbare, het resultaat. Maar het is helder voor wie het onkenbare uit het kenbare ziet verschijnen, ofwel voor wie het bestaan begint te schitteren als een groot, ondoorgrondelijk mysterie."
Het onkenbare, alias het mysterie, lijkt mij een mystieke hypostase, het schitteren ervan is een typisch bijbelse beeldspraak en tegen de mateloos interessante ontregeling, door eigen toedoen, van zijn leraarschap en zijn zencentrum in het vorige decennium, heeft Tydeman zich met hand en tong verzet – maar mooi gezegd.
Meer citaten van deze auteur (niet allemaal uit dit boek) vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op tydeman).
Dansen in het duister is op dit moment alleen antiquarisch verkrijgbaar. Een goede gelegenheid voor de schrijver en zijn uitgever om het boek gratis online beschikbaar te stellen als PDF, noem het dana, noem het penitentie.
Filosofisch-theologisch boek van Nicolaas van Cusa over de grenzen van onze kennis over God en over het universum.
Latijn, de (over) + docta (geleerde) + ignorantia (onwetendheid): over geleerde onwetendheid
Een geleerde, vond Nicolaas van Cusa, is iemand die zich bewust is van zijn onwetendheid. 'Hoe meer hij weet dat hij niet weet, hoe geleerder hij is', zei hij, en 'De hoogste waarheid straalt in de duisternis van onze onwetendheid.'
Nicolaas van Cusa beschouwt de uitspraak 'Ik weet dat ik niets weet' van de Griekse filosoof Socrates als een vroege uitdrukking van de docta ignorantia.*
* Avant la lettre, want die term, docta ignorantia, is waarschijnlijk pas acht eeuwen na Socrates bedacht door kerkvader Sint Augustinus.
Uit recent onderzoek blijkt echter dat Socrates zei: 'ik weet wat ik niet weet'. Hij wist wat hij niet wist, niet dat hij niet wist. Eén lettertje anders, een wereld van verschil. Iedereen die traditiegetrouw Socrates voor zijn weetnietkarretje spant zal een nieuw trekpaard moeten zoeken.
Het oxymoron 'geleerde onwetendheid' doet me denken aan een aardig zinnetje in hoofdstuk 81 van de Tao Te Tjing: 'Die weten zijn niet geleerd, die geleerd zijn weten niet.' Andere woorden met dezelfde strekking, van ruim vóór onze jaartelling. Ze worden niet genoemd in De docta ignorantia omdat Van Cusa er waarschijnlijk niet bekend mee was.
Met grote tussenpozen valt het kwartje, denk ik weleens, zelden raapt iemand het op – wie geeft het uit?
De docta ignorantia is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
Boek van Richard Shrobe, een Amerikaanse zenleraar uit de stal van Seung Sahn.
De blurb van dit boek begint met de zinsnede: "De weetnietgeest is onze verlichte geest voordat er ideeën, meningen of begrippen in opkomen die lijden veroorzaken."
("Don't-know mind is our enlightened mind before ideas, opinions, or concepts arise to create suffering.")
In zijn boek noemt Shrobe de verlichte geest 'de oorspronkelijke geest' en 'het ware zelf'. Weer een hypostase, dat heb je met (zen)boeddhisten, alsof er werkelijk zoiets bestaat als 'onze verlichte geest' en niet alleen maar bij wijze van spreken – iets metafysisch als gzhi (dzogchen) of albewustzijn (advaita).
Zelf kan ik het bestaan van de oorspronkelijke geest of het ware zelf bevestigen noch ontkennen; ik weet het niet, anders was ik geen weetniet.
Zoals ik ook niet weet of alle ideeën, meningen en begrippen lijden veroorzaken, of erdoor veroorzaakt worden, of wat ze nog meer veroorzaken, of waardoor ze nog meer veroorzaakt worden.
Zoals ik ook niet weet of verlichting onverenigbaar is met ideeën, meningen, begrippen, het lijden, of dat verlichting zelf nog tot de ideeën, meningen, begrippen, het lijden behoort.
Don’t-know Mind is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
Boek vol meningen van Jan Oegema, waarin hij pleit voor openheid, en dat niet-weten noemt.
De auteur van De stille stem vindt houvast in de gedachte dat we nergens houvast kunnen vinden, noch in het leven, noch in de kunst, noch in de religie. Hoe weet hij dat zo zeker, vraag ik me af, terwijl velen er zekerheid aan ontlenen? Zijn al die mensen begoocheld en alleen hij niet?
Keer op keer roept Oegema op tot openheid en ontvankelijkheid, alsof er in niet-weten geen ruimte is voor geslotenheid, zelf-genoegzaamheid, neutraliteit, onverschilligheid. Alsof uit het niet-weten noodzakelijkerwijs een bepaalde levenshouding volgt en geen andere.
Ook suggereert de schrijver dat er in het niet-weten een bijzonder geloof, een bijzonder mededogen, een bijzonder sterke liefde kan beginnen. Alsof het niet-weten een bron is van verheven gemoedstoestanden in plaats van, gewoon, niet weten – dat je het niet weet, wat er ook van komt.
Veel christelijke waarden dus, waarmee Jan de werkelijkheid toch weer naar zijn hand wil zetten, en die hij bij ontstentenis van Christus probeert te funderen in het niet-weten. Het niet-weten dat zelf geen grond of bron heeft, nodig heeft of kan hebben, dus ook geen grond of bron kan zijn, niet eens voor een stille stem, laat staan voor een schrille.
Verzameling van 600 correspondenties over zen en, soms, niet-weten, van leuzenman Seung Sahn.
Er is ook een paperback met een bloemlezing van de Teaching Letters te koop, die ik niet kan aanraden. Zelf zou ik tenminste heel andere bloemen plukken – heb ik heel andere bloemen geplukt. Ooit had ik een webpagina met mijn eigen bloemlezing van 180 agnostische fragmenten uit de Teaching Letters, maar die bestaat niet meer. Citaten verwelken sneller dan je eigen woorden, heb ik ontdekt, en droogbloemen rieken niet.
Seung Sahn is samen met Nico Tydeman de meest uitgesproken zenleraar over niet-weten. Ikzelf ben ook nogal uitgesproken, in elke betekenis van het woord, maar geen zenleraar. Daarom mag ik zeggen wat ik wil en hoe ik wil, los van elke overlevering, vrij van iedere traditie, op eigen gezag, van lever tot lever, dat is wel zo zuiver.
Teaching Letters is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF. Zoek daarin op don't know en je begrijpt waarom ik Seung Sahn een leuzenman noem.
Citaten uit dit werk vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op seung).
Boek van Byron Katie over The Work, een cognitief-therapeutische (maar onwetenschappelijke) methode om je negatieve gedachten te onderzoeken, tegen een achtergrond van spiritueel niet-weten.
Zelf noem ik The Work het Halve Werk, omdat Byron Katie alleen oog heeft voor negatieve gedachten en de positieve onbekommerd laat woekeren.
Citaten van deze auteur (maar niet per se uit dit boek) vind je in Byron Katie voor Workaholics en in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op byron).
Boek in dialoogvorm van boeddhist Paul van der Velde en coach Ignace de Haes over niet-weten als doelbewuste verdieping in de onzekerheden van het bestaan.
De titel van dit boek bevreemdt mij. Waarom het 'Onbekende', met een hoofdletter, alsof het buiten en boven ons staat? Hebben de auteurs hun boek Weg van het Onbekende genoemd omdat ze diep in hun hart weg van het onbekende willen? Zoeken ze om dezelfde reden naar de zin van het niet-weten, alsof niet-weten over zingeving gaat?
In mijn woordenboek betekent niet-weten dat je het allemaal niet meer weet en daar niet meer mee zit. Het is vooral een onvermogen, iets dat je overkomt, wat er ook van komt – niet iets dat je beoefent om wat dan ook te bereiken of te verbeteren.
Niettemin, of juist daarom, kunnen schrijvers over niet-weten of hun uitgevers de verleiding niet weerstaan om het niet-weten te hypen als kracht, kunst, methode, levenshouding, wijsheid of, in dit geval, zin.
Volgens Van der Velde en De Haes moeten we niet wegrennen voor onze onwetendheid maar ons erin verdiepen. Niet-weten is de weg van het onbekende en dat is een prachtige weg, menen zij. Het Niet-Weten, ineens getooid met hoofdletters, kan 'je dynamiek aanreiken, je creativiteit aanboren, je intuïtie ruimte geven en niet in de laatste plaats: je laten relativeren'. Hier is de coach aan het woord, de inspirator, de verkoper van mooie woorden en ideeën, appellerend aan de spirituele hebzucht van de lezer.
De praktijk is minder rooskleurig. Zo kun je lelijk van slag raken wanneer je jezelf onverwacht terugvindt in het zwarte gat van niet-weten. Alsof je net een geliefde hebt verloren. Zelf ben ik jaren in de rouw geweest, tranen met tuiten, en het gevoel van verlies is nooit helemaal overgegaan.
Het contact met de wetende medemens is er ook niet makkelijker op geworden. Niets spreekt voor mij meer vanzelf. Succes, rijkdom, aanzien kunnen me gestolen worden. Meningen interesseren me niet meer, ik wissel sneller van standpunt dan een sprinkhaan. Niet langer ben ik in de ban van de media, van actualiteiten, autoriteiten, roddels, rampen, oorlogen, debatten, utopieën, dystopieën, verhalen, boeken, films, sport, amusement, ideeën, idealen. Ik stel ongepaste vragen en zeg rare dingen – nee, ik ben er niet gezelliger op geworden.
Voor mij is niet-weten geen cursus op woensdagmiddag, geen uitspatting op zaterdagavond, geen eucharistieviering op zondagochtend, geen weekendretraite aan zee of in de bossen.
Niet-weten is een levensgezel. Je trouwt ermee – een moetje. For better and for worse.
Boek van mystica en healer Estelle Frankl over niet-weten in het jodendom, met veel wijsheid en weinig niet-weten.
De wijsheid van het niet-weten begint veelbelovend met een citaat van Rabbi Yehudah Bedersi:
"Het ultieme doel van kennis is te weten dat we het niet weten."
Gevolgd door een opgeklopte variant van de toch al omstreden quote van Socrates:
"De enige ware wijsheid is in weten dat je niets weet."
Gevolgd door een citaat van Goethe:
"Hoe verder de vooruitgang van kennis, hoe dichter we het onpeilbare naderen."
Gevolgd door een citaat van Daniel Boorstin:
"De grootste hindernis tot ontdekken is niet onwetendheid – het is de illusie van kennis."
Een boek dat met zoveel woorden van anderen begint, belooft weinig goeds, en het goede van dit boek is dat het die belofte volledig waarmaakt.
Van nature ben ik best een doorzetter. Toen mijn aandacht al na een paar bladzijden begon af te dwalen, ben ik, om bij de les te blijven, het boek gaan voorlezen aan Lucienne.
Ik beken: De wijsheid van het niet-weten is een van de weinige boeken over dit onderwerp die we al voorlezende niet uit hebben gekregen. Halverwege zijn we gestrand en van de eerste helft ben ik ondanks de veelbelovende titel geen steek wijzer geworden.
De eerste 25 bladzijden van De wijsheid van het niet-weten zijn op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF. Met een beetje geluk heb je er genoeg aan.
Orthodox christelijk boek van een anonieme auteur uit de middeleeuwen.
De wolk van niet-weten dankt zijn titel aan de beeldspraak van een wolk van niet-weten die tussen jou en God hangt en je verhindert om Hem te leren kennen. Verder komt er nauwelijks enig niet-weten in voor. Zonde van je tijd dus, of je moet een andere reden hebben om het boek te lezen.
Enkele citaten uit dit boek vind je in het Citatenboek Niet-Weten (zoek op 'wolk van niet-weten')
De wolk van niet-weten is op het moment dat ik dit schrijf online te lezen als PDF.
Ziezo, dat waren ze alweer, elf werken over niet-weten van elf verschillende auteurs. Zit er wat voor je bij?
'Waar kan ik meer over niet-weten te weten komen?'
'In iedere kantoorboekhandel.'
'Waar moet ik om vragen?'
'Een dummy.'
1. iemand die nog niet weet
2. iemand die niet meer weet
3. leeg boek
4. het Lege Boek
